انشالله سالی خوب و پر برکت داشته باشی
ب سلامتی کسی که بهش زنگ نمیزنم
ولی اگه بفهمم گوشیش خاموشه دق میکنم !!!!!!
دوست دارم عزیزم
بووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووووس
هرروز برایت رویایی باشد در دست
نه دور دست
عشقی باشد در دل
نه در سر
و دلیلی باشد برای زندگی
نه روز مرگی
تولدت مبارک عزیزم
.
.
.
.
روز تولد تو
روز نگاه باران
بر شوره زار تشنه
روز تولد تو
گویی پر از خیال است
یاس و کبوتر و باد
در حیرت تو خواب است
.
.
.
.
پایدار تا پای دار
خدایا.......
وقتی همه چیز به تو می سپارم
نور بی کران تو در من جریان می یابد
و دعایمان به طور شیوه ممکن تجلی می شود
پس هم اکنون خود را در آغوش تو رها میکنم
با تمام آشفتگی و سردرگمی هایم
در حضور امن و گرم تو
به آرامش میرسم
شنیدم بـــرای اثبات مردانـــگي باید بـــجای افـــتادن روی دخـــتر مـَــردم
روی پـــای خودم بايـــستم!
اجازه میدهی مرد باشم؟
:
هــيچکس نــفهميد که زليــخا مــرد بود
مــردانگي ميخــواهد مانــدن پاي عــشقي که تو را پــس مــيزند ...
:
سایه سر من سمیرا جونم میخوام یوسفت بشم طاقتشوداری ؟؟؟؟؟؟
حتی اگه یه روزی به هر بهانه ای نبودم
نــبايد يه مــو از ســرت کــم بــشه !
حــق نــداري اخم کني ، همــيشه بايــد بخنــدي !
هرچند توقلبت
اجــازه ناراحــت شــدن نداري !
بــايد خــيلي مواظــب خودت باشــي فهمــيدي ؟
حــق مــريض شدن نــداري !
بــــاشــــــه؟
چــــون مــــن دوســــتــــت دارم !
وای که چه لذتی داره ؛ اونی که با همه وجودت دوسش داری !
یهویی صدات کنه ، عشقم .... عاشقـــــتم
اه یخ بستم... لعنت به این هوا و سرما و این پاییزه امسال ... اه اه اه ....
سال هاست از خودم گذشته ام؛
ولـــی حـالا دلشکسته ام ، پر از بغضم... یادم بخیر...
برایم مهم نیست...
اما موهایم را طوری شانه میزنم که مادرم موهای سفید را نبیند...
آبــــا ن و بــاران و.. مــن و ... این بار هـم ، این قـافیـه با نام تو.. کامـل نشـد!
... آبــان و بـــاران و مــن و.. یکــــ شعـــــر بی تـــو .. تـا ابـــــد !!!
می دانم همین روزها من و این جاده ختم به خیر می شویم
ميخواى برى؟ بهونه ميخواى..؟ بذار من بهونه دستت بدم.
برو و هركس پرسيد بگو لجوج بود.. ! بگو فرياد ميزد.. !
بگو دروغ ميگفت! بگو اون نخواست!
نخواست كسى جز من تو دلش باشه..
اينهمه بهونه برات آوردم ! حالا اگه ميخواى برى . . .
برو به سلامت
زخم هـــــــامو به خودتــــــ نــــگیر... انــــــدازه ی این حرفــــها نیستـی...!
يکي پينوکيو رو پيدا کنه با "بعضیا" آشنا کنه
تا ازش بپرسن چه جوری آدم شد...
شايد واسه اونا هم يه فرجی شه... !!
خــــدايــا !!!
حــال پــريشونم رو ميبــيني؟؟
خــودت خــسته نشــدي از ايــنهمه آه و نــالــه ي مــن ؟؟
نــميخواي بــراي ايــن دل آشــفته و روح خــسته کــاري کــني؟؟
بــه بزرگــي خودت ديگــه بــريده ام!
ديــگه نميــتونم.... اين نفس ديگــه يــاريم نمــيکنه!
تو که چــند بــار تا دم در بــهشت يا جــهنمش را نــميدونم..
امــــا بــردي..
چــــرا دوباره بــرگــردونــدي؟؟
خــودت مــيدوني خيلي وقــته کــارت قــرمزم دستــمه!
اما فــقط دارم وقــت کــشي مي کنــم...
تــمــومش کــن !
هــر جور که ميــدوني "حــکــمــت" مــنه!!!
وقــتي رفــت همه چــيزو بــا خــودش بــرد....
خــــدايــــا از تــــو ديــگه تــوقــع نــداشتم يعني تــو هم باهــاش رفــتي !!!!؟
عــاشقانه نــمي نويــسم ديــگر
اگر نــوشــتم
دنبال مخاطب خاص نگــرد
چــون کــسي ارزش خــاص بــودن نــــداره. ...
تــو مــاه رو دوســت داري
و
مــــن مــاه هــاســت تــــــــــــــــــــو را...
آن روزهـــا : تـــو و بـــوسه هـــاي داغ …
ايـــن روزهـــا : مــــن و داغ بـــوســــه هـــا …
آهــاي با تــو هــستم که فقــط خــودتو ميبيني
حسرت چــيزي نيــست که من بخــورم
حــسرت
اون چــيزيه که به دلــت ميــذارم …
من ديگــه اون آدم قبــلي نــــيســتم
ايــــن روزهــا پـُـــرم از لحــظه هــايي
كه دوستــشــان نــدارم...
مــهر تــمام شــد امـــا بــي مـهري تــو همــچنان ادامــه دارد .................
رويـا هـا را ول کن دلم هـيـچ " تـو "يي دوستت نداشته
حـتـي " تـو"هـاي رويــاهـايـت نـيـز بـا " تـو " هـاي ديگر رفـتـه انـد
بـلـند شـو رويـــا ديـدن بس اســــــت !!!
قصــــه خـــوابيدن وجـدان ها ، رويِ خـــوابيدن اصحـاب کهف را سفيـد کرده است
... خُدايــا آيــه اي هم بـراي ايـن نـازل کن
ايــن روزهـــا حــــال ِ ســـوالــي را دارم کـــه هـمـيـشـه بــه آن پـــاســخ ِ اشـتـبـاه مـي دهــنـد . . .
لاشه ي عاشقي ام سگ خورِ نامرديِ تو اين قدر خون به دلم هــــست که هارت کند . . .
اخطار! مردي و مردانگي هيچ ربطي به هم ندارند گول شباهت ظاهري کلمات را نخوريد !
ظرفيتــــ پشتــــ تكميل استــــ . . .
لطفا از جلو خنجــــر بزنيــــد
خاطِراتتو تو ذِهنَم وَرق مي زَنم , تَنها زِير بَرف وَ بارونا قَدَم مي زَنم
به احترام رفتنت.. کلاهى که بر سرم گذاشتى را برمى دارم..
تا وقتي که نميشه مخاطب خاص رو از اينترنت دانلود کرد
با من از پيشرفت تکنولوژي حرف نزنين
بيا بشين يه چيزي بهت بگم.. به کسي نگيا...
هيچکي ارزش دوس داشتن نداره.. حالا برو
مـُـسـآفـر کناري ام که پـيـاده شـد
پـنـجـره اي گـيـرم آمـد
بـاقـي مـسـيـر را گـريـسـتـم . . .
نشاني ام عوض نشده ؛ هنوز در همين خانه ام...!
فقط ديگر زندگي نمي کنم ...
بعضي وقتا دلم ميخواد به جاي نوشتم نقاشي بکشم....
خدا تقلب کــرد رنگ هاي ِ پاييـز اش را ! از چشمان ِ تـــو
تا ميخواهم دستم را از دستت جدا کنم ؛ صبر مي آيد . ... چقدر اين عطسه هاي پاييزي را دوست دارم
گويي ميروي يا ميروم ... در هر صورت تقدير شکست داد ما را ...
روزهاي باروني رو خيلي دوست دارم ....
معلوم نميشه منتظر تاکسي هستي يا آواره خيابونها ؟!
بخار توي هوا مالِ سرماست؛ يا دود سيگار ؟!
روي گونه ات اشکه يا دونه هاي بارون ...!!!
تار .. ! دو تار .. ! سه تار ... !
بیخــــال تمـــام اینهـــا امشـــب اجرای زنده ی موهای تــوست ...! .
فقــط نگـــرآن اینـــم ... !
نگـــاه هــای ســـردت که جمـع شــوند چیکـــارشون میــکـنی ؟
هـــنوز هـــم که مـــرده ام نگـــرآن تـــوام ... عجـــب احمـــقی هـــستم من...
من عاشــــــــقتم يعــــــــــــني :
"دل " دادنــم ســــاده ست
يعنــــــي : بــــــــــــــــزن ، لــه کن
قلـــب من آمــاده ست
پــسر : يه چــيز بگــم؟
دخــتر : آره بگــو
پــسر : تو قشــنگترين لبخــند دنــيا رو داري. .
دخــتر :من يه چــيز بگــم ؟
پــسر: بگــو
دخــتر :اون فــقط بخــاطر وجــود تــــــــــو وجــود داره
عزیزم سمیرا خیلی دوس داشتم این متن شامل حال مابشه خندهات رویائیه اما میدونم تو خندت مال همست
عزیزم این مطالبو به دل نگیر
نــه ازت هـدیه مـیخواستم نـه یـه تبـریک ریــاحی
با وجـودت میـتونستی پــا بزاری رو سـیاهی
نـه بـاورم نـمیشه کـه تـو مـنو از یـاد بـبری
تـولدم شــد بـی وفــا از تـو نیـومد خــبری ...
هـِـي غریبـــه!
قیــافت خیلـي آشنـآست
من و تو قبلا جـایـي همدیگرو ندیدیـم ؟
آهـان… یــادم اومــد
یــه روزایـي یــه خاطره هـایـي بـا هم داشتیم
یـادمــه اون موقع دم از عشق میزدي
هــه … انقدر مــات نگــام نکن
عشقت حسودیش میشــه !
راستــي قبل رفتنت : دیگــه هیچ حسـي بهت ندارم
دیگــه وقتــي دیدمت دلم نلرزید
خواستم بدونـی!
اونـي کـه از مـن گـــذشت
واسـه مـن در گـــذشت
روحــش شـاد و يـادش فـرامــوش
هـــــــمـين...!!!
زنـگ زدنـد ؛
رفـتگر مـحله بـود ،
گــفت : ايـن عـکس رو تــوي زبـاله هاي شـما پـيدا کـردم !
.
.
.
عـکس" تــــــــــو "بـود …
مـشترکِ مـوردِ نـظرِ ايـن روزهـايت کــيست؟
کـه ديـگر در دسـترس بـودن و نـبودن مـن بـرايت مـهم نــيست !!!
عزیـــــزم اگه بخـــــوام زندگـــــیمو از اول
بنویـــــسم
شمـــــا پیـــــام بـــــازرگـــــانی وسطـــــشم
نمیـــــشی ...
خــــــدايـــــا
ديــــر نــــيــست بــگـم غــلــط کــردم ؟
.........................................................................................
روي پـــــرده کعــبه
اين آيه حــک شده اســت :
نَبِّــئْ عِبَــادِي أَنِّــي أَنَــا الْغَــفُــورُ الرَّحِـــيمُ
و مـــن . . .
هنــــوز و تا همــيشــه
به هــمين يک آيــه دلخــوشــــم
" بــندگــانم را آگــاه کن که مــن بــخشــنده ي مهــــربانم !
...........................................................................................................
تو اين دوره زمـــــونه اگـه کســي شماره موبايلتـو حفـظ بود...
بدون خـيلي خاطــرتو ميــخواد ...
....................................................................
دل ، تنــــها عضــــوي سـت ، کــه بــا "نــــگاه" لمــــس مي شــــود !!!
..................................................
حتـي به دلـم ، هـم
حســودي ام مـي شـود
وقتــي مي بيـنيـم
بـــه دلــت راه دارد....!
.....................................
بــــد بــياري مــــال وقــتيــه کــه...
بــــد "بــي يــــــاري "… !!!
..........................
هــزار بـار آمـدم خطــت بـزنم از قـلبـم....
خود خـودت را...
يـــادت را...
اسمــت را...
امــا...
فـقـط قلبــم پر شد از خـط خـطي هاي عـاشـقـانـه...!!!
نـيمـه گمشـده ديگـري ...
بـه اشـتبـاه ...
تمـام گمـشـده مـن بــــود
………………………………………………………
وقــتي ميـرفت: گفـتم: کجـا؟
گفت: به درک… منم گفـتم: به درک…
و اين چنـين بود که مــا در اوج تفـاهم از هـم جدا شـديم… !
…………………………………………………………………………………..
يواشـكي دوسـتم داشـته بـاش
آدم هـاي دنـيايمان
چـشـم ديـدن عشـقـمان را
نــدارنــــد...
...
آدم داغـون ، از اول داغـون نـبوده ...
داغـونـش کــردن
آدمِ آروم هــم هميـنطور! ...
ولي آدم بيـشـعور ، از اول بيـشـعور بـوده..
....
ببــــــــــار بــــــاران
مــــــن ســــــفر کـــــــرده اي دارم
کـــــه يـــــادم رفته
آب پشـت پــــــايش بـريــــــــزم . .
…
جــغرافـــيـايِ نــگـاهــت را ،
کشـــيـده اي ..
رويِ تــــاريــخي که ..
چشمهايت ،
رويِ تــُـرکمــنچــاي را هــم ..
کـــــــــم مــي کـــــرد !!!
…
به سلامتــي عقابي كـه تــو آسمـون به پـرهاش مينازه
به سلامتــي پولــــداري كه رو زميـن بـه پـولش ميـنازه
به سلامتي ما كه نه پر داريم و نه پــول
اما بــه دوستــاي مجـــازيمـون مينـازيــم
توي زندگـــي هرکس شب هـايي بــوده که...
خيلـــي دير صـبح شده اند ... !!!
من از اين شبا زياد داشتم، تحملش خيلي سخته
بايد توي رختخواب، قبل از خواب صحــبت کرد...
سبــک ميـشي...
حـالا يا با عـشقت...
يــا با خـودت...
يــا بـا خــدات...
اگــه دنبـالت ميـام ....
فقــط دارم حرفــتو گوش مي کنـم !
آخه خــودت گفتـي :
بــرو دنبــال زندگــيت ... !!!
بالاخـره يه روز اين موبايـلو بر ميدارم شمـارتو ميگـيرمو بدون سلام بهت ميگم :
لعنــتي... هيشــكي مثل من دوســتت نداشـت
بعــدم قــطــــع ميکـنم..!
يه وقـتايي دلـت ميخـواد
يکـي از پشـت سر چشمـاتو بگيره و ازت بپـرسه :
اگه گفـتي من کـي ام ؟
تــو هـم دستاشو بگيري و بگـي:
هـر کـي هستـي بـمـون...
به هيــچ عنوان سعـي در اثـبات خـودم نـدارم !
ترجـيح ميـدم برچـسب اشـتبـاه بـخـورم ؛
تا اينـکه خــودم رو به بعـضي احمق ها ثابـت بکنـم ...
بــفـهم لــعنـتي
دارد ناز تورا ميكـشــد
دختــري كه از غـرور
خورشــيـد هـم به گـرد پايــش نميرسـيد
هـــــوا دارد سرد مي شود . . .
خوش به حـــــال آنـــــهايي که
اين روزها غـــــرق در گرم تـــــرين آغـــــوش هايـــــند .
ســــلامتي اون کــه ديــگه بــهــش زنــگ نــمــيزنــم ،
امــــا اگــه بــفــهمم خَــطِــش خــامــوشــه دِق ميکــنم ....
مـــن و تو "مــــــــــا " شده ايم
نمي دانستم که "مــــــا "يـــمان آوازي مي شود
براي گــــــاوي که در طـــويله ي دلـــت مخـــفي کرده بودي
شـــنيده بود كه لـــذتي در "گـــذشت" هست ...!
از من گـــذشت و رفـــت ...
لعـــنت به اين واژه ها كه مثل هم خـــوانده مـــيشوند
بـــراي اثبات مردانـــگيت بـــجاي افـــتادن روي دخـــتر مـَــردم ،
روي پـــاي خودت بايـــست...!!!
نـــفس تـــازه كن ،،
بـــوسه ي بـــعدى ،،
نـــفس گيرتر خـــواهد بود ،،
از مـــا گـــفتن
زنـــدگي سرگـــذشت درگـــذشت آرزوهــــــاست . . .
**************************************************************
خــــــدايا , خـــطا از مــن است , مـــيدانم
از من که ســـالهاست گـــفته ام " ايـــاک نـــعبد " ,
اما به ديـــگران دل ســـپرده ام
ازمن که سالـــهاست گفـــته ام "ايـــاک نـــستعين ",
امـــا به ديـــگران تکـــيه کرده ام ...
امـــا تـــو رهــــــــــــايــــــم نکـــن ... !!
ديــر فهــميدم که مــخاطب " خــاص " مــن متــعلق بــه " عــــــــــام " بــود !!!
کاش مـيـدانـسـتـي چـه لـــذتـي دارد . . . وقـتـي مـيـشـود خـيـانـت /کـرد / وَ / نـَکــــرد
رفیق!
دلتنگ که شدی پیش من بیا...کمی غصه هست باهم میخوریم
بی “کس و کار” شده ام اما هنوز مثل تو “بی همه چیز” نشده ام
هر وقت گریه میکنم سبک میشم
عجب وزنی دارند این چند قطره اشک….
گاه دلتنـــــــگ می شوم دلتنـگتر از تمام دلتنگـــــــــی ها
حسرت ها را می شمارم
و باختن ها
وصدای شکستن را
... نمیدانم من کدامین امید را ناامید کردم
وکدام خواهش را نشنیدم
وبه کدام دلتنگی خندیدم
که چنین دلتنگــــــــــــــــم
خدایا...
دستم را بگير ...
و مرا ببر به دور "دست" هايی که...
در "دسترس " هيچ "دستی" نباشم ....
تو را بايد دوست داشت حتي اگر دانسته دل به عشقي ببازم که شايد ,
تا به ابد مُهرِ هرگزي بر پيشاني اش خورده باشد
تـو چمـدانـت را بـستي.. من ، چشمهـايـم را !
به احترام رفتنت.. کلاهى که بر سرم گذاشتى را برمى دارم..
اينو بدون که : بدون من هوا سرده الان گرمي نمي فهمي !
رويـا هـا را ول کن
دلم هـيـچ " تـو "يي دوستت نداشته
حـتـي " تـو"هـاي رويــاهـايـت نـيـز بـا " تـو " هـاي ديگر رفـتـه انـد
بـلـند شـو رويـــا ديـدن بس اســــــت !!!
دلـــ م رُمـان عاشقانه ميخــواهد
که تـــو آن پسرکِ بالـا بلــند ِ سينه سپرَش بـاشي
و مَــن دخــترکي سر بـه هـَــوا
کـه با تمـام سر بـه هــوا بودن هايـَش به راه آورد تـــو و دلــَت را . . . !!!
تو ... با خودم که هيچ با سايه منم حرف نمي زدي ...
با اينهمه ولي به شب نشيني دلم خوش آمدي ...
مُهم نيست .. کِه تـو بآ مـَن چـِه ميکُنـي ..
بيا ببيــن .. بـَراي تـو ... مـَن بآ خـودم چـِه ميکُنـم . .
مذکر عزيز : " مرد " باش
زمين به مرد بودنت نياز داره ! مرد باش ؛ نه فقط با جسمت
مرد باش با نگاهت ، با احساست ، . . .
مردونه حرف بزن ، مردونه بخند ، مردونه گريه کن ،
مردونه عشق بورز ، مردونه ببخش ، . . .
مرد باش و هيچ وقت نامردي نکن ؛
مخصوصا در حق کسي که باورت کرده و بهت تکيه کرده .
امروز کسي از من پرسيد چند سال داري
گفتم روزهاي تکراري زندگيم را که خط بزنم کودکي چند ساله ام...
وقتي کسي حالش بده بهش نگيد اي بابا اينم مي گذره . . .
شما زندگي اون آدم رو از وقتي به دنيا اومده تجربه نکرديد!
دستش رو بگيريد. . . بغلش کنيد. . . سکوت کنيد .
روز تولدت شد و نيستم اما کنار تو
کاشکي مي شد که جونمو هديه بدم براي تو
درسته ما نميتونيم اين روز و پيش هم باشيم
بيا بهش تو رويامون رنگ حقيقت بپاشيم
ميخوام برات تو روياهام جشن تولد بگيرم
از لحظه لحظه هاي جشن تو خيالم عکس بگيرم
من باشم و تو باشي و فرشته هاي آسمون
چراغوني جشنمون، ستاره هاي کهکشون
به جاي شمع ميخوام برات غمهات و آتيش بزنم
هر چي غم و غصه داري يک شبه آتيش بزنم
تو غمهات و فوت بکني منم ستاره بيارم
اشک چشاتو پاک کنم نور ستاره بکارم
کهکشونو ستاره هاش درياو موج و ماهياش
بيابونا و برکه هاش بارون و قطره قطره هاش
با هفت تا آسمون پر از گلاي ياس وميخک
با ل فرشته ها و عشق و اشتياق و پولک
عاشقتو يه قلب بي قرار و کوچک
فقط مي خوان بهت بگن
.
.
.
تولدت مبارك
کاری نکن که برای همیشه از هم محروم بشیم
قدر همین موقعیت ها رو بدون
ناسپاس نباش
خودت میدونی خیلی بدتر ارز اینا حق عشقمون بود
عزیزم پس عاقل باش،متعارف رفتار کن
اگه میبینی ازت دوری میکنم به این علته که نمیخوام از دست بدمت
نه اینکه دوستت نداشته باشم
من باختــــــــــــــــــــم ...
من پذیرفتم شكست خویش را
پندهای عقل دوراندیش را
من پذیرفتم كه عشق افسانه است
این دل درد آشنا دیوانه است
میروم شاید فراموشت كنم
در فراموشی هم آغوشت كنم
می روم از رفتن من شاد باش
از عذاب دیدنم آزاد باش
آرزودارم ولی عاشق شوی
آرزو دارم بفهمی درد را تلخی برخوردهای سرد را
دیـشـبــــــــــــ بــه ســیـگــــــــار گفتم:
خــــــــوش بـحــالـتـــــــــ
تو از من خوش بخت تری .
گفت: چـــــــــــرا ؟!
گفتم: تـــــــو آتش بر سر داری
و مــن بــر دل
تو باهر پـــــــکــی که بهت میزنند . . .
خـــــــــاکــسـتـــر میشی
و من با هر خــــــــــــاطـره ای که یـــــاد میارم آتــــیـش میگیرم . . .
تو دود میشی و یه بویی ازت تو هــوا میمونه
اما من زیر خـــــــــاک میرم و عـطـــرمـم باهام چال میشه !
تو تــــــمـوم میشی یه فـیــلـتـــر ازت بـاقی میمونه . . .
و از مـــنـــــــــــــــــ هــــیچـــــــــــــــــ . . .
دیدم دیگه بـویـی ازش نمیاد !
سرم و چرخوندم دیدم خــــــــامــوش شده !
گفتم: اینم آخـــــــــریش که تو باد و پـــکـــ به انـتـهــا میرسی
و من ســـــــالــهـاستــــــــــ که هنوز نـــرســیـــدم !!
نــــــــــــــــــرســــــــیدم . .
خــــــــوش بـحــالـتـــــــــ
تو از من خوش بخت تری .
گفت: چـــــــــــرا ؟!
گفتم: تـــــــو آتش بر سر داری
و مــن بــر دل
تو باهر پـــــــکــی که بهت میزنند . . .
خـــــــــاکــسـتـــر میشی
و من با هر خــــــــــــاطـره ای که یـــــاد میارم آتــــیـش میگیرم . . .
تو دود میشی و یه بویی ازت تو هــوا میمونه
اما من زیر خـــــــــاک میرم و عـطـــرمـم باهام چال میشه !
تو تــــــمـوم میشی یه فـیــلـتـــر ازت بـاقی میمونه . . .
و از مـــنـــــــــــــــــ هــــیچـــــــــــــــــ . . .
دیدم دیگه بـویـی ازش نمیاد !
سرم و چرخوندم دیدم خــــــــامــوش شده !
گفتم: اینم آخـــــــــریش که تو باد و پـــکـــ به انـتـهــا میرسی
و من ســـــــالــهـاستــــــــــ که هنوز نـــرســیـــدم !!
نــــــــــــــــــرســــــــیدم . .
نشسته در تب حال و هوای چشمانت
کسی که لک زده قلبش برای چشمانت
بهشت را به بها میدهند شکی نیست
نشان چشم چرانی بهای چشمانت
برای خلق چنین نقش های دل چسبی
چقدر حوصله کرده خدای چشمانت ؟
درون قاب نگاهت کشیده است انگار
دو بچه آهوی زیبا به جای چشمانت
سکوت کرده ای اما غمین و بغض آلود
به گوش می رسد اینک صدای چشمانت؟
نگاه من به تنش کرده جامه احرام
کسی که لک زده قلبش برای چشمانت
بهشت را به بها میدهند شکی نیست
نشان چشم چرانی بهای چشمانت
برای خلق چنین نقش های دل چسبی
چقدر حوصله کرده خدای چشمانت ؟
درون قاب نگاهت کشیده است انگار
دو بچه آهوی زیبا به جای چشمانت
سکوت کرده ای اما غمین و بغض آلود
به گوش می رسد اینک صدای چشمانت؟
نگاه من به تنش کرده جامه احرام
مگر قدم بزند در صفای چشمانت
بیستون یار من آنجاست حواست باشد
او نشان کرده ی اینجاست حواست باشد
یار من موی سرش قیمت صد شیرین است
قصه اش قصه ی لیلاست حواست باشد
گر چه بدجور شکسته ست دل تنگ مرا
همچنان شاه غزل هاست حواست باشد
حرف یک عشق قدیمیست که برعکس شده
درد من درد زلیخاست حواست باشد
آنچه فرهاد نوشته ست به روی تن تو....
شرح یک روز غم ماست حواست باشد
همه ی دلخوشی و زندگی ام بودن اوست
برود آخر دنیاست حواست باشد
نگذاری احدی تیشه به رویت بزند!!!
شیشه عمر من آنجاست حواست باشد.
او نشان کرده ی اینجاست حواست باشد
یار من موی سرش قیمت صد شیرین است
قصه اش قصه ی لیلاست حواست باشد
گر چه بدجور شکسته ست دل تنگ مرا
همچنان شاه غزل هاست حواست باشد
حرف یک عشق قدیمیست که برعکس شده
درد من درد زلیخاست حواست باشد
آنچه فرهاد نوشته ست به روی تن تو....
شرح یک روز غم ماست حواست باشد
همه ی دلخوشی و زندگی ام بودن اوست
برود آخر دنیاست حواست باشد
نگذاری احدی تیشه به رویت بزند!!!
شیشه عمر من آنجاست حواست باشد.
باور داری خاطره ها ماندگارند ؟
پس اسوده خاطر باش
باشه مراقب خودم هستم مطلب زیاده عزیزم خلاصه کن تا بتونم همه رو بخونم
نه جنسیتش مشخص نشده هنوز
منو تو غممت شریک نمیدی باشه نده چرا دیشب گوشیتو خاموش کردی؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟
نمیگی حرص خوردن واسم ضرر داره یعنی هرچی من حرص بخورم اون واسه اون ضرر داره تو یدفعه انجام میدی.......
دوووووووووووووووووووووووووووووووووووووست دارممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممممم
خواهش میکنم مراقب خودت باش
هم مادیات هم معنویات
خودت رو دست کم نگیر
التماس کردم ازت
غرورمو شکوندم
بی تفاوت از کنارش نگذر
فدای تو
من با تو هستم حتی اگه یه روز خودم نباشم
بوسه یعنی وصله ی شیرین دو لب... بوسه یعنی مستی از مشروب عشق ...
بوسه یعنی لذت دلدادگی ... لذت از شب... لذت از دیوانگی ...
بوسه یعنی حس خوب طعم عشق ... طعم شیرینی به رنگ سادگی ...
بوسه یعنی آغازی برای ما شدن ... لحظه ای با دلبری تنها شدن ...
بوسه سر فصل کتاب عاشقی ... بوسه رمز وارد دلها شدن ...
بوسه آتش می زند بر جسم و جان ... بوسه یعنی عشق من با من بمان ...
چکیده:
موسیقی و غنا در دین شریف اسلام، از نهی‌شدگان مسلم به حساب می‌آید، و به نوعی باید اعتراف کرد، که می‌توان گفت: در حرمت کلی بعضی از اقسام موسیقی و غنا به نوعی اجماع وجود دارد و هیچ اختلافی در آن نیست. اما آنچه جای بحثهای طولانی دارد مباحثی طولانی و دیدن مبانی گوناگون فقهی و نوع موسیقی و غنای حرام است. بعضی از فقها، مطلقاً موسیقی را حرام دانسته و بعضی دیگر، بعضی از اقسام آن (موسیقی‌های محرک و مخصوص مجالس لهو و لعب)، را حرام می‌دانند. در بحث غنا نیز اختلاف نظر زیادی، میان فقها وجود دارد. بعضی از فقها، غنای حرام را مطلق چهچهه و گرداندن صدا در حلق می‌دانند و بعضی طرب را نیز به آن اضافه کرده‌اند، و بعضی حرمت را در یکی از آنها (طرب و گرداندن صدا)، خلاصه می‌کنند و یکی از آن دو را برای حرمت کافی می‌دانند. آثار سوء و مخرب موسیقی و غنا در احادیث ائمه اطهار (ع)، به خوبی به چشم می‌خورد، چنانچه بعضی از آنها به راستی، لرزه را بر اندام خواننده می‌اندازد. چنانچه در بعضی از روایات آمده است که اولین کسی که غنا کرد، شیطان بود و اینکه شنیدن موسیقی باعث بی‌غیرتی و بر انگیختن شهوات و شنیدن لهو و لعب باعث نفاق، فقر و... می‌باشد.
کلید واژه: غنا، موسیقی، لهو، طرب، حرام
مقدمه:
در جامعه‌ی کنونی، متاسفانه بسیاری از واقعیت‌های دینی در نزد مردم، علاوه بر سبک شمرده شدن، به آنها با دید تمسخر نگاه می‌شود. این موضوع را می‌توانید، در بسیاری از رفتارهای عامیانه‌ی مردم مشاهده کنید، عوامی که برای آنان، غیبت کردن و تهمت زدن، شیرینی مجالس و محافلشان به حساب می‌آید. ذکر این نکته به این دلیل بود، که نمی‌توان در صحت و یا اشتباه بودن، فعلی به آنان تمسک نمود، چه بسیار واجباتی که متاسفانه در جامعه‌ی کنونی، زیر پا رفته است و چه بسیار گناهان و حرام‌هایی که امروز خوب شمرده می‌شود- بحث بعدی بر سر این است که بعضی از گناهان و حرمت‌ها به خاطر، انجام بیش از حد آنها قبحش نیز برای مردم ریخته شده است. شاید خیلی از ما مذهبیان جامعه، تا چند سال قبل کاری را بد تلقی می‌کردیم، شاید وقتی فلان آهنگ را از تلویزیون یا رادیو، می‌شنیدیم، با رفتاری منسجم با آن برخورد می‌کردیم، اما حال به علت تواتر آن و گوش دادن صداهای مختلف که متاسفانه هر روز از روز دیگر بدتر نیز می‌شود، این قباحت برای خیلی از بین رفته است؛ لذا اینکه ما بعضی از موسیقی‌های مطرب را حرام نمی‌دانیم، و آن را مطرب یا محرک نمی‌دانیم، گاهی اوقات فقط به این دلیل است که دیگر این نوع آهنگ برایمان یک امر کاملاً عادی، تلقی می‌شود. پس از چندی فرد به کسی تبدیل می‌گردد، که اصلاً هیچ صدایی را مطرب نمی‌داند!! معنای مطرب، عبارت است از: خفت، سبکی، سستی که به خاطر غم و یا شادی زیادی، که به وسیله‌ی غنا یا موسیقی حاصل شود. (1) مطرب آن است که انسان را از حالت عادی خارج کند، در چنین مواردی شخص با انجام کارهای غیر عادی (از قبیل: تکان دادن دست و تکان دادن سر و...)، از حالت طبیعی خارج می‌گردد. وقتی به روایات مراجعه می‌کنیم، نهی‌های را از ائمه اطهار (ع)، در رابطه با موسیقی مشاهده می‌کنیم که شاید، باورش برای بسیاری از ما باور کردنی نباشد. در این مقاله نخست با ذکر تعریف غنا و علت‌های حرمت آن، به بعضی از این روایات اشاره خواهد شد:
آثار مخرّب غنا
1- ترویج فساد اخلاق و دور شدن از روح تقوا و روی آوردن به شهوات و گناهان، تا آنجا که یکی از سران بنی امیّه (با آن همه آلودگی) اعتراف می‌کند: غنا، حیا را کم و شهوت را زیاد می‌کند، شخصیّت را در هم می‌شکند و همان کاری را می‌کند که شراب می‌کند. برخی انسانها از راه نوشیدن شراب و یا استعمال و تزریق هروئین و مرفین می‌توانند خود را وارد دنیای بی‌خیالی و بی‌تفاوتی کنند، برخی هم از طریق شنیدن سخنان باطل و شهوت انگیزِ یک آوازه خوان، غیرت خود را نادیده می‌گیرند و در دنیای بی‌تفاوتی به سر می‌برند.
2- غفلت از خدا، غفلت از وظیفه، غفلت از محرومان، غفلت از آینده، غفلت از امکانات و استعدادها، غفلت از دشمنان، غفلت از نفس و شیطان. انسانِ امروز با آن همه پیشرفت در علم و تکنولوژی، در آتشی که از غفلت او سرچشمه می‌گیرد، می‌سوزد. آری، غفلت از خدا، انسان را تا مرز حیوانیّت، بلکه پائین‌تر از آن پیش می‌برد. چنانچه در سوره‌ی اعراف آیه 179 می‌فرماید: «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ» امروزه استعمارگران برای سرگرم کردن و تخدیر نسل جوان، از همه‌ی امکانات از جمله ترویج آهنگهای مبتذل، از طریق انواع وسائل و امواج، برای اهداف استعماری خود سود می‌جویند.
3- آثار زیانبار آهنگهای تحریک‌آمیز و مبتذل بر اعصاب، بر کسی پوشیده نیست. در کتاب تأثیر موسیقی بر روان و اعصاب، نکات مهمّی از پایان زندگی و فرجام بدِ نوازندگان آلات موسیقی و گرفتاری آنها به انواع بیماری‌های روانی و سکته‌های ناگهانی و بیماری‌های قلبی و عروقی و تحریکات نامطلوب ذکر شده که برای اهل نظر قابل توجّه و تأمّل است. (2) امام کاظم (ع) فرمود: به هر صدایی گوش فرا دهی، برده‌ی او هستی. آیا حیف نیست ما برده یک خواننده‌ی کذایی باشیم!؟ آیا شما حاضرید هر صدایی را روی نوار کاست ضبط کنید؟ پس چگونه ما هر صدایی را روی نوار مغزمان ضبط می‌کنیم؟ عمر، فکر و مغز، امانت‌هایی است که خداوند به ما داده تا در راهی که خودش مشخّص کرده صرف کنیم و اگر هر یک از این امانت‌ها را در غیر راه خدا صرف کنیم به آن امانت خیانت کرده‌ایم و در قیامت باید پاسخگو باشیم. قرآن با صراحت در سوره‌ی اسراء آیه‌ی 36 می‌فرماید: «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» گوش و چشم و دل همگی مورد سؤال قرار می‌گیرند. آری انسان باید نگهبان چشم و گوش و دل خود باشد و اجازه ندهد هر ندایی وارد آن شود. در حدیث می‌خوانیم: دل، حَرَم خداست، نگذارید غیر خدا وارد آن شود.
اسلام، برای بر طرف کردن خستگی و ایجاد نشاط، راههای مناسب و سالمی را به ما ارائه کرده است ما را به سیر و سفر، ورزش و شنا، کارهای متنوّع و مفید، دید و بازدید، گفتگوهای علمی و انتقال تجربه، رابطه با فرهیختگان و مهمتر از همه ارتباط با آفریدگار هستی و یاد او که تنها آرام‌بخش دل‌هاست، سفارش کرده است. چرا خود را سرگرم لذّت‌هایی کنیم که پایانش، ذلّت و آتش باشد. حضرت علی (ع) می‌فرماید: «لا خیر فی لذة من بعدها النار»، در لذّت‌هایی که پایانش دوزخ است خیری نیست. «مَن تَلَذَذ لِمَعاصیَ الله اَورَثَه الله ذلا»، هر کس با گناه و از طریق آن لذّت جویی کند، خداوند او را خوار و ذلیل می‌نماید. (3)
در این قسمت نوبت به به سه آیه‌ی قرآن می‌رسد، که مفسرین و روایات تفسیر آن را به غنا کرده‌اند که متاسفانه به دلیل، زیادی مطالب، و مختصر بودن نوشتار، از ذکر تفسیر، آیات معذوریم:
1-وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ به غیرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِین-(4) برخی از مردمان فاسد فتنه انگیز کسی است که گفتار و سخنان لغو و بیهوده را به هر وسیله تهیه می‌کنند تا خلق را به جهالات از راه خداوند گمراه سازند و قرآن را به تمسخر و استهزاء می‌گیرد، آنان هستند که دارای عذاب خوار کننده هستد.
اما آیه دوم:فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّور-(5) از پلیدی‌های حقیقی دوری کنید و از قول باطل، پرهیز کنید؛ و در مضمون همین، آیه، آیه‌ی 72 سوره‌ی مبارکه فرقان است، که در روایتی، آن نیز به غنا تفسیر گشته است: (وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً) و آنان شهادت باطل نمی‌دهند و هرگاه به عمل لغوی برسند، بزرگوارانه از آن می‌گذرند.
اما غنا چیست!؟
در حرمت غناء چندان مشکلی وجود ندارد، مشکل تشخیص موضوع غناء است.
آیا هر صوت خوش و زیبایی غنا است؟
مسلما چنین نیست، زیرا در روایات اسلامی آمده و سیره مسلمین نیز حکایت می‌کند که قرآن و اذان و مانند آن را با صدای خوش و زیبا بخوانید. آیا غنا هر صدایی است که در آن «ترجیع» (رفت و آمد صدا در حنجره و به اصطلاح غلت دادن) باشد؟ آن نیز ثابت نیست. آنچه از مجموع کلمات فقهاء و سخنان اهل سنت در این زمینه می‌توان استفاده کرد این است که غناء، آهنگهای طرب انگیز و لهو و باطل است؛ و به عبارت روشن‌تر: غناء آهنگ‌هایی است که متناسب مجالس فسق و فجور و اهل گناه و فساد می‌باشد؛ و باز به تعبیر دیگر: غناء به صوتی گفته می‌شود که قوای شهوانی را در انسان تحریک می‌نماید، و انسان در آن حال احساس می‌کند که اگر در کنار آن صدا، شراب و فساد جنسی نیز باشد کاملا مناسب است!. این نکته نیز قابل توجه است که گاه یک «آهنگ» هم خودش غنا و لهو و باطل است و هم محتوای آن، به این ترتیب که اشعار عشقی و فساد انگیز را با آهنگهای مطرب بخوانند، و گاه تنها آهنگ، غنا است، به این ترتیب که اشعار پر محتوی یا آیات قرآن و دعاء و مناجات را به آهنگی بخوانند که مناسب مجالس عیاشان و فاسدان است، و در هر دو صورت حرام می‌باشد. ذکر این نکته نیز لازم است که گاه برای غنا دو معنی ذکر می‌شود «معنی عام» و «معنی خاص»، معنی خاص همان است که در بالا گفتیم یعنی آهنگهای تحریک شهوات و متناسب مجالس فسق و فجور. ولی معنی عام هر گونه صوت زیبا است، و لذا آنها که غنا را به معنی عام تفسیر کرده‌اند بر آن دو قسم قائل شده‌اند «غنای حلال» و «غنای حرام». منظور از غنای حرام همان است که در بالا گفته شد و منظور از غنای حلال صدای زیبا و خوشی است که مفسده انگیز نباشد، و متناسب با مجالس فسق و فجور نگردد. بنا بر این در اصل تحریم غنا تقریباً اختلافی نیست، اختلاف در نحوه تفسیر آن است. البته «غنا» مصادیق مشکوکی نیز دارد (مانند همه مفاهیم دیگر) که انسان به راستی نمی‌داند فلان صوت مناسب مجالس فسق و فجور است یا نه؟، در این صورت به حکم اصل برائت محکوم به حلیت است (البته بعد از آگاهی کافی از مفهوم عرفی غنا طبق تعریف فوق).و از اینجا روشن می‌شود صداها و آهنگهای حماسی که متناسب میدان‌های نبرد و یا ورزش و یا مانند آن است دلیلی بر تحریم آن نیست. البته در زمینه غنا بحثهای دیگری نیز وجود دارد از قبیل پاره‌ای از استثناها که بعضی برای آن قائل شده‌اند، و جمعی آن را انکار کرده‌اند، و مسائل دیگر که باید در کتب فقهی از آن سخن گفت. (6)
3- فلسفه تحریم غنا
دقت در مفهوم «غنا» با شرائطی که در شرح موضوع آن گفتیم، فلسفه تحریم آن را به خوبی روشن می‌گردد. در یک بررسی کوتاه به مفاسد زیر برخورد می‌کنیم:
الف: تشویق به فساد اخلاق
تجربه نشان داده است- و تجربه بهترین شاهد و گواه است- که بسیاری افراد تحت تاثیر آهنگهای غناء، راه تقوی و پرهیزکاری را رها کرده، و به شهوات و فساد روی می‌آورند. مجلس غنا معمولا مرکز انواع مفاسد است و آنچه به این مفاسد دامن می‌زند همان غناء است. (7) در بعضی از گزارش‌هایی که در جرائد خارجی آمده می‌خوانیم که در مجلسی که گروهی از دختران و پسران بودند، و آهنگ خاصی از غناء در آنجا اجرا شد آن چنان هیجانی به دختران و پسران دست داد که به یکدیگر حمله‌ور شدند و فجایع زیادی بار آوردند که قلم از ذکر آن شرم دارد. در تفسیر «روح‌المعانی»، سخنی از یکی از سران «بنی امیه» نقل می‌کند که به آنها می‌گفت: از غنا بپرهیزید که حیا را کم می‌کند، شهوت را می‌افزاید شخصیت را در هم می‌شکند، جانشین شراب می‌شود، و همان کاری را می‌کند که مستی انجام میدهد. (8) و این نشان میدهد که حتی آنها نیز به مفاسد آن پی برده بودند؛ و اگر می‌بینیم در روایات اسلامی کراراً آمده است که غنا روح نفاق را در قلب پرورش میدهد اشاره به همین حقیقت است، روح نفاق همان روح آلودگی به فساد و کناره‌گیری از تقوا و پرهیزکاری است؛ و نیز اگر در روایات آمده است که فرشتگان در خانه‌ای که غنا در آن است وارد نمی‌شوند به خاطر همین آلودگی به فساد است، چرا که فرشتگان پاکند و طالب پاکیند، و از این محیطهای آلوده بیزارند. (9)
ب- غافل شدن از یاد خدا
تعبیر به «لهو» که در تفسیر «غنا» در بعضی از روایات اسلامی آمده است، اشاره به همین حقیقت است که غناء انسان را آن چنان مست شهوات می‌کند که از یاد خدا غافل می‌سازد. در آیات فوق خواندیم که «لهو الحدیث»، یکی از عوامل «ضلالت» از «سبیل اللَّه» و موجب «عذاب الیم می‌باشد. در حدیثی از علی (ع) می‌خوانیم: کُلُ مَا أَلْهَی عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ فَهُوَ مِنَ الْمَیْسِرِ.» هر چیزی که انسان را از یاد خدا غافل کند (و در شهوات فرو ببرد) آن در حکم قمار است «(10)»
شعری در وصف غنا
در غنا باشد فزون توبیخ‌ها
رو بخوان گر خواهی از تاریخ‌ها
خوانده چون گردد بر او آیات حق
روی گرداند زند از کبر دق
گوئیا نشنیده آن هرگز به گوش
یا کرانی باشدش در گوش هوش
پس اشارت ده مر او را بر هلاک
بر جحیم و بر عذاب دردناک- (11)
کلام منتسب به فیض کاشانی (ره) و مرحوم خراسانی (ره)
به این دو بزرگوار، نسبت داده شده، که این دو منکر حرمت غنا شده‌اند، رهبر کبیر انقلاب اسلامی در این باره می‌فرمایند «این نسبت بر خلاف ظاهر کلام این دو بزرگوار است، بلکه ظاهر کلامشان این است که غنا دو قسم است: غنای حق و غنای باطل. غنای حق در مورد اشعاری است که ذکر بهشت و جهنم و تشویق مردم به آخرت را در بردارد. غنای باطل همان چیزی است که در مجالس اهل لهو و باطل مثل مجالس بنی امیه و بنی عباس بوده است و سخن مرحوم فیض و خراسانی ثابت نشده است که بر خلاف اجماع یا مذهب باشد.»(12) فلسفه و مرز حرمت موسیقی از دیدگاه مقام معظم رهبری (زیر عزه) تاکنون پیرامون غنا، مباحثی مطرح شد، در این قسمت به مرز حرمت موسیقی رسیده، که در آن به نظر ولی امر مسلمین پیرامون موسیقی اشاره خواهد شد:ایشان می‌فرمایند: «موسیقی اگر انسان را به بیکارگی و ابتذال و بی‌حالی و وا خوردگی از واقعیت‌های زندگی بکشاند، این موسیقی حلال نیست و حرام است. موسیقی اگر چنانچه انسان را از معنویت از خدا و از ذکر خدا غافل کند، این موسیقی حرام است. موسیقی اگر انسان را به گناه و شهوترانی تشویق کند، این موسیقی نیز حرام است. ممکن است فرضاً یک موسیقی ساده بی‌ضرری را اجرا کنند، لیکن شعری که در این موسیقی خوانده می‌شود، شعر گمراه‌کننده‌ای باشد، شعر تشویق‌کننده‌ای به بی‌بند و باری و ولنگاری و به شهوترانی، به غفلت این طور چیزها باشد، آن وقت حرام است» (13) ایشان در جایی دیگر به معنای لهو پرداخته و می‌فرمایند: «لهو یعنی غفلت، یعنی دور شدن از ذکر خدا، دور شدن از معنویت، دور شدن از واقعیت‌های زندگی، دور شدن از کار و تلاش و فرو غلتیدن در ابتذال و بی‌بند و باری این موسیقی می‌شود حرام.»(14)
روایت عجیبی از امام صادق (ع)، پیرامون شنیدن غنا
مردی به امام صادق (ع) عرض کرد: همانا من همسایگانی دارم که دارای کنیزکانی هستند که آوازه خوانی می‌کنند و عود می‌نوازند بسا پیش می‌آید من داخل دستشویی هستم و به خاطر گوش دادن به ساز و آواز آن کنیزکان مکث در آن جا را طولانی میکنم، پس امام صادق (ع) به او فرمود: دیگر چنین کاری نکن، عرض کرد: به خدا سوگند چنین نیست که من از روی قصد با پای خود بدان جا روم که برای آن آواز و صدا رفته باشم بلکه آن صدا و آوازی است که با گوشم می‌شنوم، امام صادق (ع) وی را قسم داده و فرمودند: ترا به خدا تکرار مکن مگر نشنیده‌ای خدای عزّوجلّ می‌فرماید: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا -همانا گوش و چشم و دل جملگی در پیشگاه خداوند مورد باز پرسی قرار می‌گیرند. پس آن مرد گفت: گویا من هرگز این آیه از کتاب خداوند عزّوجلّ را از هیچ عرب و غیر عربی تاکنون نشنیده بودم، حال که شنیده‌ام ناچار آن کار را ترک کردم، من از خدای تعالی طلب بخشش و عفو و توبه میکنم، پس امام صادق (ع) به او فرمود: بر خیز و غسل کن و هر آنچه از نماز به خاطرت رسید به جای آر، که تو بر امر و گناهی بس بزرگ مقیم بودی و چه بد وضعی داشتی اگر بدان حال مرده بودی. از خدای متعالی طلب آمرزش و بخشش کن و از او بخواه که توبه‌ات را از همه بدی‌ها بپذیرد، همانا خداوند عزّوجلّ چیزی را ناخوش نشمرده و نهی نکرده مگر عمل قبیح را و تو قبیح را برای طالبانش واگذار که هر چیزی سزاوار و در خور گروهی است که شایسته آنند. (15)
حدیثی از امام رضا (ع)، پیرامون غنا:
یونس می‌گوید: «به امام رضا (ع) گفتم: عباسی- ابراهیم بن هاشم- می‌گوید: شما غنا را اجازه داده‌اید. امام (ع) فرمود: زندیق دروغ می‌گوید. من این‌گونه به او نگفتم. از من درباره غنا پرسید، به وی گفتم: مردی به حضور امام باقر (ع) رسید و از او درباره غنا سؤال کرد. امام باقر (ع) فرمود:ای مرد، هنگامی که حق و باطل از هم جدا گردد، غنا کجا خواهد بود؟ آن مرد گفت: با باطل. امام باقر (ع) فرمود: به تحقیق [به حق] داوری کردی.» این حدیث با اندکی تفاوت با سندهای گوناگون گزارش شده است و در پایان یکی از آنها این جمله از امام رضا (ع) اضافه شده است: «سخن من با او این گونه بود.» (16)
آخر الزمان و موسیقی
عالم جلیل القدر و محدث بزگ، مرحوم شیخ حر عاملی (ره)، در کتاب وسائل الشیعه، این روایت را از پیامبر اکرم (ص)، به عنوان یکی از نشانه‌های آخرالزمان، معرفی نموده، که پیامبر اکرم در این روایت به بعضی از نشانه‌های آخر الزمان اشاره می‌کنند، که به راستی وقتی کمی به آنها دقت کنیم، به راستی زمان خود را می‌بینیم!
در این قسمت به قسمت‌هایی از این روایت اشاره می‌شود:
إِنَ مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ إِضَاعَةَ الصَّلَوَات، از جمله نشانه های، آخر الزمان، این است که:1-نمازها، ضایع می‌شود.
2- وَ اتِّبَاعَ الشَّهَوَاتِ- از شهوت‌ها، پیروی می‌شود.
3- وَ الْمَیْلَ إِلَی الْأَهْوَاءِ-میل به هوا و هوس‌هاست.
4- فَعِنْدَهَا یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ یَتَّخِذُونَهُ مَزَامِیرَ- در آن زمان گروه‌هایی قرآن را برای غیر خدا یاد می‌گیرند و آن را آلت خوانندگی خود می‌سازند.
5- وَ یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَفَقَّهُونَ لِغَیْرِ اللَّهِ- و گروهی در آن زمان، علم فقه را برای غیر خدا می‌خوانند.
6- وَ تَکْثُرُ أَوْلَادُ الزِّنَا- در آن هنگام، اولاد زنا، زیاد می‌گردد.
7- یَتَغَنَّوْنَ بِالْقُرْآنِ - قرآن را به غنا و با موسیقی می‌خوانند.
8- یَسْتَحْسِنُونَ الْکُوبَةَ وَ الْمَعَازِفَ-و ساز و طبل را نیکو و پسندیده می شمارند.
9- وَ یُنْکِرُونَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ-و امر به معروف و نهی از منکر را انکار می‌کنند.
إِلَی أَنْ قَالَ فَأُولَئِکَ یُدْعَوْنَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ الْأَرْجَاسَ الْأَنْجَاس. صحبت‌های حضرت ادامه پیدا کرد، تا آنجا که حضرت فرمودند: این افراد در ملکوت آسمانها به نام ناپاک‌ها و نجس‌ها خوانده می‌شوند. (17)
اثرات سوء غنا و موسیقی
باعث فقر و نفاق
امام علی (ع) در روایت بسیار طولانی، به مسائلی که باعث فقر و روزی می‌شود، اشاره می‌نماید، که به علت اختصار به این قسمت از آن اشاره می‌شود، حضرت در قسمتی از آن می‌فرمایند:کَثْرَةُ الِاسْتِمَاعِ إِلَی الْغِنَاءِ یُورِثُ الْفَقْرَ، گوش دادن زیاد به ترانه باعث تنگدستی می‌شود-(18) عَنِ الْحَسَنِ بْنِ هَارُونَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ الْغِنَاءُ یُورِثُ النِّفَاقَ وَ یُعْقِبُ الْفَقْرَ. حسن بن هارون از امام صادق (ع) روایت می‌کند که فرمود: «غنا نفاق بر جای می‌گذارد و تنگدستی در پی دارد.»(19)
و در روایت دیگری آمده است: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ قَالَ: الْغِنَاءُ یُنْبِتُ النِّفَاقَ فِی الْقَلْبِ کَمَا یُنْبِتُ النَّخْلُ الطَّلْع. «غنا در دل نفاق می‌رویاند، همان‌گونه که نخل شکوفه میدهد.»-(20) و در روایت دیگری با همین مضمون از آن حضرت آمده است که ایشان فرمودند: الْغِنَاءُ یُنْبِتُ النِّفَاقَ فِی الْقَلْبِ کَمَا یُنْبِتُ الْمَاءُ الْبَقْل «غنا در دل دورویی می‌رویاند، همان گونه که آب سبزی می‌رویاند.» (21) و در روایت دیگری آمده است:عن جعفر بن محمّد علیهما السلام، أَنَّهُ سَأَلَ رَجُلًا مِمَّنْ یَتَّصِلُ بِهِ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ مَرَّ بی‌فُلَانٌ أَمْسِ فَأَخَذَ بِیَدِی فَأَدْخَلَنِی مَنْزِلَهُ وَ عِنْدَهُ جَارِیَة تَضْرِبُ وَ تُغَنِّی فَکُنْتُ عِنْدَهُ حَتَّی أَمْسَیْنَا فَقَالَ ع وَیْحَکَ أَ مَا خِفْتَ أَمْرَ اللَّهِ أَنْ یَأْتِیَکَ وَ أَنْتَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ إِنَّهُ مَجْلِسٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَی أَهْلِهِ الْغِنَاءُ أَخْبَثُ مَا خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْغِنَاءُ أَشَرُّ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْغِنَاءُ یُورِثُ الْفَقْرَ وَ النِّفَاق امام صادق (ع) حال یکی از بستگانش را پرسید. آن شخص پاسخ داد: «فدایت گردم! دیروز فلانی با من برخورد کرد، دستم را گرفت و به خانه‌اش برد. در آنجا کنیزش می‌زد و غنا می‌خواند و من تا شب را در خانه وی سپری کردم. امام (ع) فرمود: وای بر تو! آیا نترسیدی دستور خدا درباره‌ات [مرگ] فرا رسد و در آن حال باشی؟ همانا آن مجلسی است که خداوند به اهلش [با رحمت] نگاه نمی‌کند. غنا پلیدترین چیزی است که خدا آفریده است. غنا بدترین مخلوقات است. غنا تنگدستی و نفاق به دنبال می‌آورد.» (22)
باعث قساوت قلب
در وصیتی که پیامبر اکرم (ص)، به امیرالمومنین (ع)، فرموده است، آمده است: یَا عَلِیُ ثَلَاثَةٌ یُقْسِینَ الْقَلْبَ اسْتِمَاعُ اللَّهْوِ وَ طَلَبُ الصَّیْدِ وَ إِتْیَانُ بَابِ السُّلْطَان- سه چیز موجب قساوت قلب می‌شود، شنیدن لهویات، و دنبال شکار رفتن، و به خانه حکام آمد و شد کردن-(23)
باعث بی‌حیایی و تحریک شهوت
آری، یکی از دلائل حرمت، موسیقی، این است که آن باعث بی‌حیایی و بی‌عفتی و باعث تحریک شهوات می‌گردد، چنانچه پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: قال النّبیّ (ص) الْغِنَاءُ رُقْیَةُ الزِّنَا. - «غنا پل ارتباطی انسان با زناست.» و در حدیث آمده است: «از غنا و موسیقی دوری کنید، زیرا موسیقی حیاء را از بین می‌برد و سبب زیاد شدن غریزه‌ی جنسی می‌شود. مردانگی را نابود می‌سازد، و هر کاری که شراب می‌کند، موسیقی هم انجام میدهد و اگر مبتلا به موسیقی گشتید، از زنان دوری کنید، زیرا موسیقی و غنا انسان را به زنا می‌کشاند. (24)»
نهی از خواندن قرآن به صورت غنایی
عن علیّ بن موسی الرضا عن آبائه عن علیّ بن أبی طالب علیهم السلام قال سمعت رسول اللَّه (ص) إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمُ اسْتِخْفَافاً بِالدِّینِ وَ بَیْعَ الْحُکْمِ وَ قَطِیعَةَ الرَّحِمِ وَ أَنْ تَتَّخِذُوا الْقُرْآنَ مَزَامِیرَ وَ تُقَدِّمُونَ أَحَدَکُمْ وَ لَیْسَ بِأَفْضَلِکُمْ فِی الدِّینِ. امام رضا (ع) از پدرانش از علی (ع) روایت می‌کند که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «به تحقیق من از سبک شمردن دین و فروختن داوری و بریدن پیوند خویشاوندی و قرآن را به صورت غنا خواندن و مقدم داشتن کسی که در دین برترینتان نیست، بر شما بیمناکم.» (25)
زمانی که بلاها، آشکار می‌شود:
پیامبر اکرم (ص) فرمود: «در میان امت من، فرو رفتن در زمین و نزول بلا آشکار می‌شود! یاران گفتند:ای رسول خدا (ص)! این در چه زمانی خواهد بود؟ پیامبر اکرم (ص) فرمود: هنگامی که آلات موسیقی و زنان آوازه خوان و شراب خواری آشکار و شایع گردد. به خدا سوگند گروهی از امت من سرمست از شادی و غرور و خود بینی و در حال بازی شب را سپری می‌کنند و صبحگاهان بوزینه و خوک می‌شوند، به دلیل حلال شمردن حرام و پرداختن به زنان آوازه خوان و شرابخواری و رباخواری و پوشیدن حریر.»(26)
دوشیطانی که بر انگیخته می‌شوند:
ابو امامه از پیامبر اکرم (ص) روایت می‌کند که فرمود: قال مَا رَفَعَ أَحَدٌ صَوْتَهُ بِغِنَاءٍ إِلَّا بَعَثَ اللَّهُ شَیْطَانَیْنِ عَلَی مَنْکِبَیْهِ یَضْرِبَانِ بِأَعْقَابِهِمَا عَلَی صَدْرِهِ حَتَّی یُمْسِک. (27) «هیچ کس صدایش را به صورت غنا بلند نکرد مگر آن که خداوند بر دو شانه‌اش دو شیطان بر می‌انگیزد که پیوسته با پشت پا به سینه او می‌کوبند تا این که دست بردارد.»
نخستین غنا خوانی در عالم
عن النبیّ (ص) قال کَانَ إِبْلِیسُ أَوَّلَ مَنْ تَغَنَّی وَ أَوَّلَ مَنْ نَاحَ لَمَّا أَکَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ تَغَنَّی فَلَمَّا هَبَطَتْ حَوَّاءُ إِلَی الْأَرْضِ نَاحَ لِذِکْرِهِ مَا فِی الْجَنَّة. (28) پیامبر (ص) فرمود: «ابلیس نخستین غنا خوان، نوحه گر و سرود خوان بود. هنگامی که آدم (ع) از درخت خورد، غنا خواند و وقتی هبوط کرد، سرود خواند؛ و وقتی روی زمین پنهان شد به دلیل یاد آوری نعمت‌های بهشت، نوحه کرد.» عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع لَمَّا مَاتَ آدَمُ ع وَ شَمِتَ بِهِ إِبْلِیسُ وَ قَابِیلُ فَاجْتَمَعَا فِی الْأَرْضِ فَجَعَلَ إِبْلِیسُ وَ قَابِیلُ الْمَعَازِفَ وَ الْمَلَاهِیَ شَمَاتَةً به آدمَ ع فَمَا کَانَ فِی الْأَرْضِ مِنْ هَذَا الضَّرْبِ الَّذِی یَتَلَذَّذُ بِهِ النَّاسُ فَإِنَّمَا هُوَ ابْنُ ذَاک-(29) امام صادق (ع) می‌فرمایند: وقتی که آدم (ع) وفات یافت، ابلیس و قابیل در شماتت او به لهو و لعب و ساز و ضرب مشغول شدند و هر گونه نواختن موسیقی که مردم از آن متلذّذ می‌شوند از عمل شیطان است. هم چنین در کتاب دعائم الاسلام از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: «وقتی کودک خردسالی بودم، یک روز در کنار نوازندگان و طبل نوازان و بازیگران ایستاده بودم و به آنان گوش می‌دادم. در این حال پدرم با من برخورد کرد و با دیدن من، دستم را گرفت و گفت: برو! شاید تو از کسانی هستی که آدم را مسخره و شماتت کردند. به پدرم عرض کردم:ای پدر جان! ماجرای آن چیست؟ پدرم فرمود: همه این لهو و لعب و غنا را که میبینی، همانا شیطان برای مسخره کردن و شماتت دادن به آدم هنگام بیرون شدن از بهشت ساخته است.» (30) هم چنین در روایتی از پیامبر اکرم (ص)، آمده است که حضرت فرمودند: حضرت یحیی، (ع)، به شیطان گفت: این زنگ را برای چه به دست گرفته‌ای!؟ شیطان پاسخ داد:ای پیامبر خدا این منبع و سرچشمه‌ی صداهای غنا و موسیقی طرب انگیز مانند: بربط، تنبور، دایره و...است. هنگامی که که عده‌ای در یک مجلس شر و گناه جمع شوند و به کمک این وسایل موسیقی، سر و صدا در می‌آورند، تا لذت ببرند، من هم این زنگ را حرکت می‌دهم، تا صدای موسیقی و آهنگ زیادتر شود و بیشتر بتوانم آنها را در گناه غرق کنم، سپس می‌گوید:بعد از شنیدن این آهنگ‌ها، عده‌ای با انگشتشان صدا در می‌آورند (بشکن میزنند) و گروهی سرشان را تکان میدهند و بعضی دست میزنند و این کارهای باطل و بیهوده، را همیشه انجام میدهند، تا اینکه همه را گمراه و نابود می‌سازم. (31)
بی تفاوتی نسبت به ناموس
عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ جَرِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الْقَفَنْدَرُ إِذَا ضُرِبَ فِی مَنْزِلِ رَجُلٍ أَرْبَعِینَ یَوْماً بِالْبَرْبَطِ وَ دَخَلَ عَلَیْهِ الرِّجَالُ وَضَعَ ذَلِکَ الشَّیْطَانُ کُلَّ عُضْوٍ مِنْهُ عَلَی مِثْلِهِ مِنْ صَاحِبِ الْبَیْتِ ثُمَّ نَفَخَ فِیهِ نَفْخَةً فَلَا یَغَارُ بَعْدَهَا حَتَّی تُؤْتَی نِسَاؤُهُ فَلَا یَغَارُ. اسحاق بن جریر از امام صادق (ع) روایت می‌کند که فرمود: «هنگامی که در خانه شخصی چهل روز بربط نواخته شود و مردان داخل آن شوند، شیطانی به نام» قفندر هریک از عضوهایش را بر مثل آن عضو از بدن صاحبخانه قرار میدهد و در آن یک بار می‌دمد. با این کار غیرت از وی رخت بر می‌بندد؛ به طوری که به زنانش تجاوز می‌شود و او دگرگون نمی‌شود. (32) و در روایت شبیه روایت قبل، امام صادق (ع)، به شکل دیگری به از بین رفتن شرم حیا و باک نداشتن از هر کلامی، اشاره کرده و می‌فرماید: مَنْ ضُرِبَ فِی بَیْتِهِ بَرْبَطٌ أَرْبَعِینَ یَوْماً سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ شَیْطَاناً یُقَالُ لَهُ الْقَفَنْدَرُ فَلَا یُبْقِی عُضْواً مِنْ أَعْضَائِهِ إِلَّا قَعَدَ عَلَیْهِ فَإِذَا کَانَ کَذَلِکَ نُزِعَ مِنْهُ الْحَیَاءُ وَ لَمْ یُبَالِ مَا قَالَ وَ لَا مَا قِیلَ فِیهِ. «هر کس چهل روز در خانه‌اش بربط نواخته شود، خداوند شیطانی به نام» قفندر را بر وی مسلط می‌کند؛ پس هیچ عضوی از اعضای بدنش را باقی نمی‌گذارد مگر آن که روی آن می‌نشیند. هنگامی که این اتفاق افتاد، شرم و حیا از او گرفته می‌شود و از آنچه می‌گوید و آنچه به او گفته می‌شود، هیچ باکی ندارد. (33) علامه شهید مطهری پیرامون قدرت عظیم موسیقی می‌فرمایند: «واقعاً موسیقی قدرت عظیم و فوق العاده‌ای مخصوصاً از جهت پاره کردن پرده‌ی تقوا و عفت دارد.»(34)
روایت عجیبی از امام رضا و امام علی (ع)، پیرامون گوش دادن به تار و نواختن طنبور
در جامعه کنونی، متاسفانه بسیاری از بایدها و نبایدها، زیر سوال رفته و انجام بسیاری از معاصی، نه تنها گناه شمرده نمی‌شود، بلکه به عنوان هنر، بعضاً در رسانه‌های عمومی و مجامع خصوصی، از بعضی از آنها جلیل به عمل می‌آید، این در حالی است که بعضی از این هنرهای تصنعی، نه تنها هنر نبوده، بلکه از معاصی، بلکه از معاصی، کبیره به شمار می‌آید. البته لازم به ذکر است، با توضیحی که اول مقاله پیرامون غنا و موسیقی‌های حلال و حرام، داده شد، می‌توان تفسیر این روایت را به موسیقی‌های حرام داد، لکن زبان بعضی از این روایات چنان تکان دهنده است، که خواننده را به تفکّر وا می‌دارد. در این روایت، امام رضا (ع)، با اشاره به یکی از وسایل، نوازندگی (تار)، گوش دادن به آن را از گناهان کبیره دانسته، چنانچه می‌فرماید: اسْتِمَاعُ الْأَوْتَارِ مِنَ الْکَبَائِر- «گوش دادن به تارها، از گناهان کبیره است.» (35) و در روایتی از امیر المومنین (ع)، راجع به مردی که طنبور می‌نواخت و حضرت از آن مطلع شد، آمده است: سُمِعَ أمیر المؤمنین (ع) رَجلًا یَطربُ بِالطنبور فَمَنَعُه و کَسَر طَنبوره ثمَُّ استتابه فَتابَ ثمَُّ قال أ تعرفُ ما یَقولُ الطَنبورُ حینَ یَضرب فَقالَ: وصیّ رسول اللَّه (ص) أعلَم فَقالَ انّه یَقُولُ: سَتنَدم، سَتنَدم أیا صاحبی، سَتَدخل جَهنّم أیا ضاربی. امیر مؤمنان (ع) شنید شخصی با طنبور، طرب و شادی می‌کند. امام (ع) او را از این بازداشت و طنبورش را شکست. آنگاه از وی خواست توبه کند و آن مرد توبه کرد. سپس علی (ع) به آن مرد گفت: آیا می‌دانی طنبور وقتی نواخته می‌شود، چه می‌گوید؟ آن مرد گفت: جانشین پیامبر اکرم (ص) آگاه‌تر است. امام (ع) فرمود: طنبور می‌گوید: بزودی پشیمان خواهی شد! بزودی پشیمان خواهی شد!ای همنشین با من. به زودی داخل دوزخ خواهی شد!ای نوازنده من. - (36) و در روایت دیگری از امام علی (ع) آمده است: تَقُومُ السَّاعَةُ عَلَی قَوْمٍ یَشْهَدُونَ مِنْ غَیْرِ أَنْ یُسْتَشْهَدُوا وَ عَلَی الَّذِینَ یَعْمَلُونَ عَمَلَ قَوْمِ لُوطٍ وَ عَلَی قَوْمٍ یَضْرِبُونَ بِالدُّفُوفِ وَ الْمَعَازِف. -(37) «قیامت برای گروهی بر پا می‌شود که بدون آن که از آنان در خواست شهادت شود، شهادت میدهند و علیه کسانی که عمل قوم لوط را انجام میدهند و علیه کسانی که دایره و آلات لهو می‌نوازند.» و در مضمون، مذمت طنبور امام رضا (ع)، می‌فرماید: مَنْ أَبْقَی فِی بَیْتِهِ طُنْبُوراً أَوْ عُوداً أَوْ شَیْئاً مِنَ الْمَلَاهِی مِنَ الْمِعْزَفَةِ وَ الشِّطْرَنْجِ وَ أَشْبَاهِهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَقَدْ بَاءَ به غضبٍ مِنَ اللَّهِ فَإِنْ مَاتَ فِی أَرْبَعِینَ مَاتَ فَاجِراً فَاسِقاً مَأْوَاهُ النَّارُ وَ بِئْسَ الْمَصِیر- (38) هر کس چهل روز در خانه‌اش طنبور یا عود یا یکی از آلات لهو همانند معزف و شطرنج و امثال آن نگهداری کند، بی‌گمان با خشمی از جانب خدا همراه گردیده است. پس اگر در این چهل روز بمیرد، تبهکار و فاسق مرده است و جایگاهش آتش است و چه بد جایگاهی است! (39) در روایت بسیار تند دیگری نیز پیامبر اکرم از این آلات، نهی نموده و از زمانی سخن می‌گوید، که شاید هم عصر ما باشد!، چنانچه ایشان می‌فرماید: تَظْهَرُ الْکُوبَةُ وَ الْقَیْنَاتُ وَ الْمَعَازِفُ وَ الْمَیْلُ إِلَی أَصْحَابِ الطَّنَابِیرِ وَ الدُّفُوفِ وَ الْمَزَامِیرِ وَ سَائِرِ آلَاتِ اللَّهْوِ أَلَا وَ مَنْ أَعَانَ أَحَداً مِنْهُمْ بِشَیْ‌ءٍ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ الْأَلْبِسَةِ وَ الْأَطْعِمَةِ وَ غَیْرِهَا فَکَأَنَّمَا زَنَی مَعَ أُمِّهِ سَبْعِینَ مَرَّةً فِی جَوْفِ الْکَعْبَةِ فَعِنْدَهَا یَلِیهِمْ أَشْرَارُ أُمَّتِی وَ تُنْتَهَکُ الْمَحَارِمُ وَ تُکْتَسَبُ الْمَآثِمُ وَ تُسَلَّطُ الْأَشْرَارُ عَلَی الْأَخْیَارِ وَ یَتَبَاهَوْنَ فِی اللِّبَاسِ وَ یَسْتَحْسِنُونَ أَصْحَابَ الْمَلَاهِی(40) «تنبک و کنیزان خواننده و آلات لهو و موسیقی و گرایش به نوازندگان طنبور و دف و نی و سایر آلات موسیقی آشکار و شایع می‌شود. آگاه باش که هر کس یکی از آنان را با دینار و درهم و خوراکی و پوشاک و دیگر چیزها کمک و حمایت کند، گویا در داخل کعبه هفتاد مرتبه با مادرش زنا کرده است. در آن هنگام بدان، امت من عهده‌دار کارها می‌گردند و حرمت‌ها شکسته می‌شود و گناهان انجام می‌شود و اشرار بر خوبان مسلط می‌شوند و در پوشاک بر یکدیگر مباهات می‌کنند و نوازندگان آلات لهو و موسیقی را نیک می‌شمارند... »
گناهی که برایش وعده‌ی عذاب داده شده است
عن محمّد بن مسلم، عن أبی جعفر (ع) قال: (41) سمعته یقول: الغناء ممّا وعد اللّه عزّوجلّ علیه النار؛ و تلا هذه الآیة: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ به غیرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ» [لقمان: 6]. شنیدم ابو جعفر باقر (ع) می‌گفت: آواز خواندن از گناهان کبیره است که خداوند عزوجل خواننده و شنونده آن را وعده دوزخ داده است. ابو جعفر این آیه را تلاوت کرد: «برخی از مردمان، خریدار سخن مفرح است تا سایرین را سرگرم کند و ندانسته از راه خدا سرگشته سازد، و سخن خدا را به بازی بگیرد. برای آنان عذاب خوار کننده مهیا است»؛ و در روایت دیگری همین مضمون از امام صادق (ع)، آمده است که در آن امام، با اشاره به اینکه خداوند، در مجلسی که آوازه خوانی در آن باشد، نظر نمی‌کند، ایشان در روایت زیر با اشاره به به تفسیر (لهو الحدیث) آن را به غنا مرتبط ساخته، چنانچه آمده است: عَنِ الْحَسَنِ بْنِ هَارُونَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ الْغِنَاءُ مَجْلِسٌ لَا یَنْظُرُ اللَّهُ إِلَی أَهْلِهِ وَ هُوَ مِمَّا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّه-(42) شنیدم ابو عبد الله صادق (ع) می‌گفت: خداوند به مجلس آواز خوانی نظر نمی‌افکند. غنا و آواز خوانی، از آن تفریحاتی است که خداوند عزوجل می‌گوید: «برخی، خریدار سخن مفرح است تا سایرین را سرگرم کند و ندانسته از راه خدا سرگشته سازد».
خانه‌ای که در آن آواز باشد
امام صادق (ع) در این روایت، با اشاره به نقش غنا در مسائل دنیوی، و عدم استجابت دعا در خانه‌ای که غنا در آن خوانده شود، امام می‌فرمایند: بَیْتُ الْغِنَاءِ لَا تُؤْمَنُ فِیهِ الْفَجِیعَةُ وَ لَا تُجَابُ فِیهِ الدَّعْوَةُ وَ لَا یَدْخُلُهُ الْمَلَک. (43) امام صادق (ع) می‌فرماید: خانه آواز، از فاجعه خوارکننده در امان نیست. دعا در آن مستجاب نمی‌شود و فرشته به آن وارد نمی‌گردد.
صدایی که فقط بعضی آن را می‌شنوند
یاسر خادم از امام موسی بن جعفر علیهما السلام روایت می‌کند که فرمود: «در بهشت درختی است که به فرمان خدا بادها آن را به حرکت در می‌آورند. هر که [در دنیا] نفس خویش را از غنا پاک گرداند، از آن درخت صدایی می‌شنود که هرگز نظیر آن را نشینده است و هر کس از غنا دوری نکرده باشد، آن صدا را نمی‌شنود. » (44)
عدم استجابت دعا
پیامبر اکرم (ص)، در این روایت، به یکی دیگری از آثار دنیوی موسیقی اشاره نموده می‌فرمایند: لَا تَدْخُلُ الْمَلَائِکَةُ بَیْتاً فِیهِ خَمْرٌ أَوْ دَفٌّ أَوْ طُنْبُورٌ أَوْ نَرْدٌ وَ لا یُسْتَجَابُ دُعَاؤُهُمْ وَ یَرْفَعُ اللَّهُ عَنْهُمُ الْبَرَکَة-(45) فرشته‌ها به خانه‌ای که در آن شراب و دف و طنبور و نرد باشد، نمی‌روند و دعایشان مستجاب نمی‌گردد و برکت هم از آن جا می‌رود؛ و در روایت دیگری مرحوم مفید روایت کرده که نوف می‌گوید: «شبی را نزد امیر مؤمنان علی (ع) سپری کردم. پس مشاهده کردم آن حضرت زیاد از منزلش رفت و آمد می‌کند» ادامه این حدیث همانند حدیث پیشین است تا این که علی (ع) به نوف فرمود: «ای نوف! اگر می‌توانی که نماینده و جاسوس حکومت در میان مردم و شاعر و طبل‌نواز و طنبور نواز نباشی، چنین کن؛ زیرا داود (ع)- فرستاده پروردگار جهانیان- شبی از شب‌ها بیرون آمد و به اطراف آسمان نگریست، سپس گفت: به خدایی- که پروردگار داود است- سوگند! این زمان، زمانی است که بنده مسلمانی موفق به در خواست از خداوند در آن نمی‌شود مگر آنکه خداوند خواسته‌اش را به وی عنایت می‌کند، جز مأمور اطلاعاتی حکومت یا شاعر یا طبل نواز یا طنبور نواز.» (46)
شکل صاحب طنبور در قیامت
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: یُحْشَرُ صَاحِبُ الطُّنْبُورِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَسْوَدَ الْوَجْهِ وَ بِیَدِهِ طُنْبُورٌ مِنْ نَارٍ وَ فَوْقَ رَأْسِهِ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ بِیَدِ کُلِّ مَلَکٍ مِقْمَعَةٌ یَضْرِبُونَ رَأْسَهُ وَ وَجْهَهُ وَ یُحْشَرُ صَاحِبُ الْغِنَاءِ مِنْ قَبْرِهِ أَعْمَی وَ أَخْرَسَ وَ أَبْکَمَ وَ یُحْشَرُ الزَّانِی مِثْلَ ذَلِکَ وَ صَاحِبُ الْمِزْمَارِ مِثْلَ ذَلِکَ وَ صَاحِبُ الدَّفِّ مِثْلَ ذَلِک-(47) رسول خدا (ص) فرمود: «طنبور نواز در قیامت با چهره سیاه و طنبوری از آتش در دست محشور می‌شود و بالای سرش هفتاد هزار فرشته گرز به دست هستند که با گرزهایشان بر سر و صورتش میزنند و غنا خوان کور و گنگ و کر از قبرش محشور می‌شود و زناکار [نیز] همان‌گونه محشور می‌شود و نی نواز همان‌گونه و دف‌زن مثل آن.»
هدف رسالت پیامبر (ص)
إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی بَعَثَنِی هُدًی وَ رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ وَ أَمَرَنِی أَنْ أَمْحُوَ الْمَزَامِیرَ وَ الْمَعَازِفَ وَ الْأَوْتَارَ وَ الْأَوْثَانَ وَ أُمُورَ الْجَاهِلِیَّةِ إِلَی أَنْ قَالَ إِنَّ آلَاتِ الْمَزَامِیرِ شِرَاؤُهَا وَ بیع‌ها وَ ثمن‌ها وَ التِّجَارَةُ بِهَا حَرَامٌ الْخَبَر- (48) ابو امامه از پیامبر اکرم (ص) روایت می‌کند که فرمود: «به تحقیق، خداوند مرا برای هدایت و رحمت برای جهانیان بر انگیخت و به من دستوردادنی‌ها و معازف [آلات طرب] و تارها و بت‌ها و امور جاهلیت را نابود کنم ... همانا خرید و فروش و قیمت و تجارت با آلت‌های موسیقی، حرام است ...»
موسیقی، عامل سلب اراده
امام خمینی (ره) در کتاب، شریف چهل حدیث خود به این مضمون اشاره نموده و می‌فرمایند: «ای عزیز، بکوش تا صاحب» عزم و دارای اراده شوی، که خدای نخواسته اگر بی‌عزم از این دنیا هجرت کنی، انسان صوری بی‌مغزی هستی که در آن عالم به صورت انسان محشور نشوی، زیرا که آن عالم محل کشف باطن و ظهور سریره است؛ و جرئت بر معاصی کم‌کم انسان را بی‌عزم می‌کند، و این جوهر شریف را از انسان می‌رباید. استاد معظّم ما، دام ظلّه، می‌فرمودند: بیشتر از هر چه گوش کردن به تغنّیات، سلب اراده و عزم از انسان می‌کند. -(49)
چند تذکر و نکته‌ی پایانی:
1-اولاً ذکر بعضی از وسایل غنا، همچون تنبود، عود، دایره و ...که در روایات بیان شده از باب ذکر نمونه برای وسائل لهو آن زمان است. لکن هرگونه وسیله‌ی آوازه خوانی حرام، جائز نیست. (50)
2- باید توجه داشت که شیطان با حیله‌های مختلف برای اغوای انسان وارد می‌شود، چه بسا ممکن است که در اثر غفلت به اسم عزاداری سالار شهیدان وسائر ائمه (ع) دچار غنا شود، در حالی که مراجع عالیقدر غنا را حرام می‌دانند، اگر چه خواندن قرآن و مرثیه و عزاداری باشد. (51)
3- در واقع دین مجموعه‌ای از قوانین الهی است که خداوند برای سعادت بشر به وسیله‌ی پیامبران به مردم ابلاغ کرده است و مسلمان واقعی کسی است که تمام این مجموعه‌ی دینی را بپذیرد و به آن عمل کند، لذا نمی‌توان گفت من به عنوان یک مسلمان به بعضی از دین عمل کرده و به بعضی عمل نمی‌کنم؛ لذا کسی که به دنبال گناه و آهنگهای هوس‌انگیز و حرام می‌رود، اگر چه در ظاهر دم از ایمان بزند، لکن عملش نشان می هد که از دورن اعتقاد واقعی ندارد، این همان صفت نفاق است که به تدریج به کمک موسیقی در انسان رشد می‌کند و بر همین اساس امام صادق (ع)، غنا و موسیقی را لانه‌ی نفاق می‌دانند. (52)
4- از بعضی از روایات برداشت می‌شود برداشت می‌شود که غنا کردن در اعراس (عروسی‌ها)، (در صورت عدم ارتکاب گناه دیگری کنار آن مثل اختلاط زن و مرد و... ) و خواندن برای شتر برای حرکت کردن وی، اشکالی ندارد، لکن بسیاری از فقها در حرمت این دو قسم نیز جای تردید گذاشته‌اند، و بعضی دیگر در معنای حقیقی آن، دچار تردید شده و بعضی استدلال به این نوع روایات را جائز نمی‌دانند، لذا چه خوب است مومن واقعی، تا حد امکان از شبهات، دوری جسته و آنان را نیز ترک کند.
نتیجه گیری:
از مجموع این خلاصه که به راستی، نمی‌توان در یک مقاله‌ی کوتاه به تمام، موارد اشاره نمود، این گونه نتیجه می‌گیریم که نباید آدمی، خود را در گرو لذت چند لحظه‌ای که مسلماً شیطان همان لذت را در وی، به وجود می‌آورد، گناهی را مرتکب شود که خداوند متعال، به عناوین مختلفی در گروِ آن وعده‌ی عذاب داده است، آن هم گناهی که خود، مادر و به وجود آورنده‌ی بسیاری از گناهان دیگر مثل (عمل منافی عفت و...) است. آری موسیقی و غنای حرام همان گناهی است که باعث عدم استجابت دعاها می‌گردد و همان گناهی که در بعض روایات آن به عنوان یک معصیت کبیره نام نهاده شده است. پس چرا خود، با دستان خود هلاکت خود را به دست گیریم، پس بیاییم با رهایی از گوش دادن به صدایی که هیچ نفع و منفعتی ندارد، راهی جدید در مسیر زندگی‌مان باز کنیم و از همین امروز از آن فاصله بگیریم.
پس از ایمان به برزخ، این مبحث برای ما قابل تأمل است که آیا چنین برزخی محدودیت هم دارد؟ یعنی آیا زماناً تا ابدُالدّهر ادامه دارد یا این که زمانی تمام شده، به بُرهه زمانی و مرحله دیگری از سرنوشت انسانی قدم می نهیم؟
چکیده
پس از ایمان به برزخ، این مبحث برای ما قابل تأمل است که آیا چنین برزخی محدودیت هم دارد؟ یعنی آیا زماناً تا ابدُالدّهر ادامه دارد یا این که زمانی تمام شده، به بُرهه زمانی و مرحله دیگری از سرنوشت انسانی قدم می نهیم؟ آیا پس از مردن، مکاناً همه جا از آنِ برزخیان هست و هیچ محدودیتی در جا و مکان برزخیان، چه مؤمن و چه کافر نیست؟ آیا خداوند برای بهشت مؤمنان برزخی، فقط یک نقطه را مشخص کرده و برای جهنم کفار برزخی، نیز نقطه ای دیگر، و اینان حق جا به جا شدن از آن مکان را ندارند؟ و...
این ها سؤالاتی هستند که در مورد محدودیت های زمان و مکان در برزخ مطرحند. ما در این مقاله به بررسی این محدودیت ها پرداخته، مباحث را بدین شرح ارائه می نماییم: کجایی عالم برزخ، چگونگی حیات برزخی، محدود بودن دوران برزخ، جایگاه ارواح مؤمنین، جایگاه ارواح کفار، کجایی برهوت، امکان ارتباط با برزخیان، مردن در برزخ و...
کلید واژه: برزخ، حیات برزخی، ارواح مؤمنین، ارواح کفار، برهوت، وادی السلام.
مقدمه
زندگی در دنیای مادی، نیازمند به حرکت و جا به جایی است، مگر می توان گفت هنگامی که روح انسان از بدنش جدا شد جایگاهش محدودتر خواهد شد؟ مسلماً خیر؛ زیرا به تازگی روح آدمی از بدن او خارج شده و از محدودیت های جسمی رهایی یافته. و نیز، چون انسان باید به حیات ابدی دست پیدا کند و در متون دینی هم، به وجود قیامت و بهشت و جهنم ابدی اشاره شده و در هیچ جایی عالم قبر و سؤال و جواب آن را قیامت ندانسته اند، نیازمند این است که زمان قیامت و بهشت و جهنم ابدی پس از عالم برزخ باشد و این مطلب، خود مؤید این است که حیات برزخی محدود می باشد. حال چگونگی زمان و مکان در حیات برزخی نیازمند تفصیل و بررسی می باشد که در این مقاله مفصلاً به آن خواهیم پرداخت.
عالم برزخ کجاست؟
فاصله زمانی بین مرگ و قیامت «عالم برزخ» نامیده شده و مردگان تا برپایی قیامت، در عالم برزخ به سر می برند. لازمه این علم این است که معتقد شویم همه آن هایی که از ابتدای خلقت عالم هستی تا کنون از دنیا رفته و از این پس نیز می میرند از انبیاء و اولیاء و صالحین گرفته تا پادشاهان و ظالمین و مستکبرین و مشرکین، همگی در آن عالم جمع هستند و در انتظار برپایی قیامت به سر می برند که البته معتقد هم هستیم.
اینک به این نکته می پردازیم که: عالم برزخ کجاست؟ آیا عالم برزخ جزء این عالم است؛ یعنی آیا عالم برزخ جزء این عالم است؛ یعنی آیا برزخ در همین دنیاست و مثلاً همین خورشید و ماه بر آن طلوع و غروب دارد، و ارواح اموات چه مؤمن و چه کافر در روز این عالم یک حالت و در شب این عالم دارای حالت دیگری هستند؟ یا این که طلوع و غروب خورشید برای اهل این دنیا اثر دارد و شب و روز برای برزخیان تأثیری ندارد؟.
این ها سؤالاتی است که در اذهان بسیاری از مؤمنینِ به معاد وجود دارد. اینک به عنوان مقدمه، توجه علاقه مندان را به مطالب زیر جلب می-نماییم:
1. عالم قیامت هنوز برپا نشده و یکی از مقدمات برپایی آن نابودی نظام این عالم است و به تعبیر قرآن، قیامت وقتی برپا می شود که: «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انکَدَرَتْ وَ إِذَا الْجِبَالُ سُیِّرَتْ وَ إِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ وَ إِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ؛ در آن هنگام که خورشید در هم پیچیده شود، و در آن هنگام که ستارگان بىفروغ شوند، و در آن هنگام که کوه‌ها به حرکت درآیند، و در آن هنگام که با ارزش‌ترین اموال به دست فراموشى سپرده شود، و در آن هنگام که وحوش جمع شوند، و در آن هنگام که دریاها برافروخته شوند.»، (1) «إِذَا السَّمَاء انفَطَرَتْ وَ إِذَا الْکَوَاکِبُ انتَثَرَتْ وَ إِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ؛ آن زمان که آسمان [کرات آسمانى] از هم شکافته شود، و آن زمان که ستارگان پراکنده شوند و فرو ریزند، و آن زمان که دریاها به هم پیوسته شود، و آن زمان که قبرها زیر و رو گردد (و مردگان خارج شوند)»، (2) «إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَةٌ خَافِضَةٌ رَّافِعَةٌ إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا وَ بُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا فَکَانَتْ هَبَاء مُّنبَثًّا؛ هنگامى که واقعه عظیم (قیامت) واقع شود، هیچ کس نمىتواند آن را انکار کند! (این واقعه) گروهى را پایین مىآورد و گروهى را بالا مىبرد! در آن هنگام که زمین به شدّت به لرزه درمىآید، و کوه‌ها در هم کوبیده مىشود، و به صورت غبار پراکنده درمىآید.» (3)
این ها همه علائم فرو پاشیدن نظام این عالم است، و باید بدانیم تا این نظام وجود برپاست، عالم قیامت برپا نشده و مردگان در عالم دیگری به نام «عالم برزخ» به سر می برند.
2. در جای خود ثابت است که این خورشید و ماه در عالم قیامت وجود ندارند، و خداوند متعال عالم قیامت را به وسیله نیروی دیگری روشن می-کند و البته در آن هم اختلاف است که آیا نور و روشنایی قیامت، به وسیله اعمال صالح هر شخص و آن هم برای خود اوست.
همان گونه که قرآن شریف فرموده: «یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَ الْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِن نُّورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَیْنَهُم بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَابُ؛ روزى که مردان و زنان منافق به مؤمنان مىگویند: «نظرى به ما بیفکنید تا از نور شما پرتوى برگیریم!» به آن ها گفته مىشود: «به پشت سر خود بازگردید و کسب نور کنید!» در این هنگام دیوارى میان آن ها زده مىشود که درى دارد، درونش رحمت است و برونش عذاب!» (4)
و یا چیزی همانند خورشید، عالم قیامت را روشن می گرداند و همه خلایق از آن بهره می گیرند، در این نیز قرآن شریف می فرماید: «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَن فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِیَامٌ یَنظُرُونَ؛ و در «صور» دمیده مىشود، پس همه کسانى که در آسمان ها و زمین اند مىمیرند، مگر کسانى که خدا بخواهد؛ سپس بار دیگر در «صور» دمیده مىشود، ناگهان همگى به پا مىخیزند و در انتظار (حساب و جزا) هستند.» (5)
بررسی و تحقیق پیرامون دو آیه شریفه و این که روشنایی قیامت چگونه و به چه کیفیتی است، به این دلیل که مربوط به بحث قیامت است، در این مجال نمی گنجد و علاقه مندان باید برای درک معنای دو آیه به تفاسیر مراجعه نمایند. حال در این جا نیاز است به احادیثی ذیل این مبحث بپردازیم:
1. مرحوم شیخ کلینی در اصول کافی به نقل از علی بن ابراهیم آورده است: حسین بن میسر گفت: از حضرت صادق علیه السلام در مورد بهشتی که حضرت آدم علیه السلام در آن بوده، سؤال کردم. حضرت فرمودند: «آن باغی است از باغ های دنیا که خورشید و ماه بر آن طلوع می کنند، و اگر از باغ-های قیامت بود هرگز آدم علیه السلام از آن خارج نمی شد.» (6)
حدیث فوق از چند جهت قابل توجه است: الف» حضرت آدم علیه السلام در آن بهشتی که در عالم قیامت وعده داده شده، خلق نشده و آن بهشت را مشاهده نکرده است. ب» در جایی از این دنیا بهشتی وجود دارد که قابل رؤیت و مشاهده انسان های عادی نیست و نمی توانند به آنجا رفت و آمد کنند و در حقیقت می توان گفت: آن بهشت در عین حالی که در دنیاست ولی برای بشر از عوالم غیب محسوب است و البته باید توجه داشت که دنیا منحصر به کره زمین و چند صد کیلومتر اطراف آن نیست. ج» همین خورشید و ماه، آن بهشت را روشن می کنند و برای طلوع و غروب دارند و بهترین دلیل، «الف و لام» عهد حضوری است که حضرت بر کلمه «شمس و قمر» در آورده.
2. باز مرحوم شیخ کلینی به نقل از ضریس کناسی می نویسد: ضریس گفت از حضرت باقر علیه السلام پرسیدم: مردم (مقصود، اهل سنت است) می-گویند «آب فرات از بهشت خارج می شود.» چگونه می شود درست باشد در صورتی که این آب از مغرب جاری است (یعنی سرچشمه اش مغرب است) و در بین راه چشمه ها و جوی بارهای دیگری به آن ریخته می شود؟ حضرت فرمودند: «بلی، من هم (از پدرانم) شنیده ام که خداوند در مغرب زمین بهشتی خلق فرموده و آب فرات شما از آن خارج می گردد، و ارواح مؤمنین عصر هر روز به آن بهشت می روند و از میوه های آن می-خورند و از نعمت های دیگر خداوند بهره می گیرند، و همدیگر را ملاقات می کنند و چون فجر صادق طلوع کند از آن خارج می شوند...» (7)
چگونگی حیات برزخی
آیا حیات برزخی روحانی است یا روحانی و جسمی؟ در پاسخ به این سؤال ابتدا به چند آیه نظر می کنیم: «وَ قَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِی الْأَرْضِ أَئِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُم بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ کَافِرُونَ قُلْ یَتَوَفَّاکُم مَّلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ؛ آن ها گفتند: «آیا هنگامى که ما (مردیم و) در زمین گم شدیم، آفرینش تازهاى خواهیم یافت؟!» ولى آنان لقاى پروردگارشان را انکار مىکنند (و مىخواهند با انکار معاد، آزادانه به هوسرانى خویش ادامه دهند). بگو: «فرشته مرگ که بر شما مأمور شده، (روح) شما را مىگیرد؛ سپس شما را به سوى پروردگارتان باز مىگردانند.».» (8) و «...وَ لَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلآئِکَةُ بَاسِطُواْ أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُواْ أَنفُسَکُمُ...؛ ...و اگر ببینى هنگامى که (این) ظالمان در شداید مرگ فرو رفته‌اند، و فرشتگان دست ها را گشوده، به آنان مىگویند: «جان خود را خارج سازید!...» (9) در آیات مذکور، مشتقات واژه «توفّی» به کار رفته؛ از این رو می توان گفت حیات برزخی، روحانی است؛ چرا که روح، حقیقتی است که تمام انسانیت انسان را تشکیل می دهد و هنگام مرگ کاملاً اخذ شده از بدن خارج می شود. بدن هم جز وسیله ای مادی برای فعالیت های روح در دنیا نخواهد بود.
در عین حال بعضی روایات بیان می کنند که هنگام سؤال نکیر و منکر از انسان، روح به بدن برمی گردد؛ مثلاً در قسمتی از روایت شریفه امام باقر علیه السلام می خوانیم: «پس هنگامی که آن شخص داخل قبرش گذارده شد، روح به جسدش باز می گردد و دو فرشته قبر برای امتحان او خواهند آمد. [جابر گوید:] هنگامی که این حدیث نزد امام باقر علیه السلام ذکر می شد، حضرت گریه می کردند.» (10) همچنین امام سجاد علیه السلام در روایتی ضمن سفارش اموری به مردم می فرمایند: «(هنگامی که)... و به منزلی (قبر) تنها وارد شدی، روحت به تو برگردانده می شود و ناگهان دو فرشته مخصوص تو که نکیر و منکر باشند، برای سؤال کردن از تو و امتحانی سخت بر تو وارد شوند.» (11)
در روایتی دیگر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم تصریح می کنند که در قبر روح انسان برگردانده می شود؛ آن گاه دو فرشته (منکر و نکیر) از او سؤالاتی به عمل می آورند. (12) ابوبصیر روایتی طولانی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که حضرت در قسمتی از آن در مورد حالات میّت در قبر می-فرمایند: «دو فرشته همدم و ملازم بر او (میّت) وارد می شوند؛ آن گاه روح را در دو پهلوی او القاء می کنند؛ سپس او را می نشانند و از او سؤال می-کنند... (13)
تعبیرات روایات در مورد برگرداندن روح به بدن میّت در قبر مختلف است؛ ولی همگی از این حقیقت حکایت می کنند که هنگام گذاشتن بدن در قبر، روح به آن باز می گردد. این جا ممکن است توهم شود که بین این روایات و آیات و روایات و ادله عقلی سابق که بیانگر تجرد و استقلال روح بودند، تنافی وجود دارد؛ ولی چنین توهمی مردود است؛ زیرا این امکان وجود دارد که روح انسان برای مدت کوتاه و فقط برای پاسخ دادن به سؤالات نکیر و منکر در قبر، ارتباط ضعیفی با بدن برقرار کند. (14)
شیخ بهایی در این باره می گوید: «حق این است که روح در قبر به بدن تعلق می گیرد و إلا میّت بدون روح نمی تواند به دو فرشته (نکیر و منکر) پاسخ گوید؛ البته تعلق آن به بدن ضعیف است.» سپس ایشان برای اثبات کلام خود به روایت امام صادق علیه السلام تمسک می کنند که فرمودند: «داخل می شود بر او دو ملک قبر، نکیر و منکر پس روحش به بدنش باز می گردد.» (15)
محدود بودن دوران برزخ
سرانجام روح آدمی پس از سپری کردن عمر دنیوی خود، وارد عالم برزخ می شوند؛ ولی باید بدانیم که دوران برزخ هم مثل دنیا سپری خواهد شد و با تمام شدن آن قیامت فرا خواهد رسید؛ یعنی شروع عالم برزخ از هنگام مرگ است و تا قیامت ادامه دارد. خدای تعالی در آیه ای می فرماید: «حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛ (آن ها هم-چنان به راه غلط خود ادامه مىدهند) تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرارسد، مىگوید: «پروردگار من! مرا بازگردانید! شاید در آن چه ترک کردم (و کوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم!» (ولى به او مىگویند:) چنین نیست! این سخنى است که او به زبان مىگوید (و اگر بازگردد، کارش هم چون گذشته است)! و پشت سر آنان برزخى است تا روزى که برانگیخته شوند!» (16)
آیه شریفه ضمن رد درخواست کافر یا مشرکی که تمنای بازگشت به دنیا را دارد تا اعمال صالحی را که ترک کرده جبران کند، می فرماید: «آنان برزخی را در پیش رو دارند تا هنگامی که برانگیخته شوند.» این آیه شریفه برزخ را به قیامت و روز برانگیخته شدن محدود می کند.
در آیه ای دیگر می فرماید: «... وَ حَاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ؛ ...و عذاب شدید بر آل فرعون وارد شد! عذاب آن ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه مىشوند؛ و روزى که قیامت برپا شود (مىفرماید:) «آل فرعون را در سخت‌ترین عذاب ها وارد کنید!».» (17) ظاهر آیه دلالت دارد که شدیدترین عذاب آنان، در قیامت است؛ پس قبلاً در برزخی محدود و منتهی به قیامت، در عذاب الهی به سر می بردند که سختی آن به اندازه عذاب قیامت نخواهد بود. این آیه کریمه نیز بر محدود بودن برزخ دلالت می کند.
روایاتی نیز محدود بودن برزخ را روشن می سازد:
ابوبصیر گوید: امام صادق علیه السلام فرمودند: «ارواح مؤمنان بر درختی از بهشت قرار دارند که از طعام آن تناول می کنند و از شراب آن می نوشند و می گویند: پروردگارا! قیامت را برای ما برپای دار و آن چه را که به ما وعده داده ای، وفا نما و ما را به گذشتگان مان از پیامبران و اوصیاء و صالحان ملحق فرما یا این که همه کسانی را که در دنیا هستند و یا تا قیامت متولد می شوند، به ما ملحق کن.» (18)
در هر حال، روایت گویای این حقیقت است که مؤمنان در برزخ، برپایی قیامت را می طلبند تا به خواسته هایشان برسند؛ پس معلوم می شود برزخ جایگاه همیشگی آنان نیست و فقط تا قیامت ادامه دارد. به عکس، ارواح کفار و مشرکان آرزوی آن را دارند که مبادا قیامت تحقق یابد و حالشان از برزخ بدتر شود و از خدا درخواست می کنند تا قیامت را تحقق نبخشد. (19)
جایگاه ارواح مؤمنین
در این مورد که ارواح مؤمنین در کجای عالم برزخ به سر می برند و آیا جا و مکان آن ها از غیر مؤمنین جداست، یا این که همگی در یک سرزمین هستند و با هم نشست و برخاست دارند روایاتی از طریق اهل بیت علیهم السلام رسیده، که ما در این جا به چند روایت بسنده می کنیم:
مرحوم شیخ کلینی رحمۀ الله در کتاب کافی به نقل از سهل بن زیاد آورده است: مردی به حضرت صادق علیه السلام گفت: برادری دارم که در بغداد زندگی می کند و می ترسم در همان شهر بمیرد. حضرت فرمودند: غمی به خود راه مده از این که چه کسی، کجا می میرد؛ هرگاه مؤمنی در شرق یا غرب عالم بمیرد خداوند روح او را به وادی السلام منتقل می کند. آن مرد سؤال کرد: وادی السلام کجاست؟ حضرت فرمود: پشت کوفه بیابانی است معروف به وادی السلام، ارواح مؤمنین دسته دسته اطراف و گرداگرد هم می نشینند و با هم سخن می گویند. (20)
باز در همان کتاب به نقل از حبۀ عُرنی آورده است که گفت: به همراه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به خارج از شهر کوفه رفتیم، وقتی به وادی-السلام رسیدیم، حضرت توقف کردند و مثل این که عده ای را مخاطب قرار داده و با آن ها سخن می گویند ایستادند. من مدتی ایستادم تا خسته شدم، گویا حضرت هنوز با آن ها سخن می گفتند، نشستم، از نشستن هم خسته شدم، دوباره برخاستم و مدتی ایستادم تا این که ملول شدم و برای مرتبه دوم نشستم، آن قدر نشستم که باز خستگی بر من غلبه کرد، این بار برخاستم و عبایم را که برای نشستن روی زمین پهن کرده بودم جمع کردم و چون خیلی خسته شده بودم صدا زدم که ای امیرالمؤمنین علیه السلام! من برای شما ناراحتم، لحظه ای بنشینید؛ این بگفتم و عبای خود را پهن کردم که حضرت روی آن بنشینند.
حضرت فرمودند: ای حبه! ایستادن من با آن ها [ارواح مؤمنین] یک لحظه اُنس و سخن کوتاهی بود. پرسیدم: ای امیرالمؤمنین واقعاً چنین است؟ فرمودند: بلی، اگر پرده از جلو چشمانت کنار رود خواهی دید آن ها گروه گروه و حلقه حلقه اطراف هم با حالت خضوع و خشوع نشسته اند و با هم سخن می گویند. پرسیدم: جسمند یا روح؟ فرمودند: روح هستند. و فرمودند: هر مؤمنی که از دنیا می رود به روح او گفته می شود: به ارواح دیگر مؤمنان در وادی السلام ملحق شو، او نیز به جمع آن ها می پیوندند، و این وادی السلام قطعه ای از بهشت برین است.» (21)
مرحوم مجلسی رحمۀ الله در بحارالانوار به نقل از محاسن آورده است که ابراهیم بن اسحاق گوید: از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم: ارواح مؤمنین کجا هستند؟ فرمودند: ارواح مؤمنین در اتاق هایی در بهشت به سر می برند، از خوردنی های آن می خورند و از آشامیدنی های آن می آشامند، به زیارت یکدیگر می روند و از احوال هم جویا می شوند و این سخن را بر زبان دارند که «خدایا قیامت را برپا گردان تا وعده هایی که به ما داده ای تحقق پیدا کند.» (22)
باز در همان کتاب به نقل از تفسیر علی بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السلام آورده است: در سؤال هایی که پادشاه روم از حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام کرده، آمده است: ارواح مؤمنین پس از آن که از دنیا می روند کجا خواهند رفت؟ حضرت جواب دادند: شب های جمعه در اطراف سنگ معروف در بیت المقدس اجتماع می کنند. (23)
جایگاه ارواح کفار
احادیثی که در این مورد رسیده بسیار است. ما برای اختصار به دو حدیث اکتفا می کنیم:
مرحوم مجلسی رحمۀ الله در بحارالانوار به نقل از محاسن آورده است: ابراهیم بن اسحاق گفت از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم: پس ارواح کفار کجا هستند؟ حضرت فرمودند: «آن ها در حجره های آتش هستند، از خوردنی های آن می خورند و از آشامیدنی های آن می آشامند و یکدیگر را ملاقات می کنند و این مناجات را به زبان دارند که «خدایا قیامت را برپا نگردان تا آن چه برای ما کفار وعده داده ای تحقق نگیرد.».» (24) باز هم در همین کتاب به نقل از تفسیر علی بن ابراهیم از حضرت صادق علیه السلام آورده است: در سؤال هایی که پادشاه روم از حضرت امام حسن مجتبی علیه-السلام کرده، آمده است: ارواح کفار کجا هستند؟ حضرت فرمودند: آن ها در بیابان حضرموت که در پشت یمن است به سر می برند. (25)
پس برهوت کجاست؟
یکی از مباحثی که در ارتباط با عالم برزخ مطرح است «برهوت» است. برهوت مانند وادی السلام جایگاه ارواح پس از مرگ است، با این تفاوت که جایگاه ارواح مؤمنین، وادی السلام و جایگاه ارواح کفار، مشرکین و منافقین در برهوت است. مرحوم کلینی رحمۀ الله در کافی به نقل از حضرت صادق علیه السلام آورده است: «بدترینِ آب های روی زمین آبی است که در برهوت است و آن در بیابان حضرموت واقع است، ارواح کفار را به آن جا می برند.» (26) و نیز در همان کتاب حضرت صادق علیه السلام آورده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند: «بهترین آب های روی زمین آب زمزم، و بدترین آب ها، آب برهوت است که در بیابان حضرموت واقع شده و ارواح کفار با بدن های مثالی خود به آن جا منتقل می شوند.» (27)
مرحوم مجلسی رحمۀ الله در بحارالانوار به نقل از کافی از حضرت صادق علیه السلام آورده است که فرمودند: «پشت یمن بیابانی است که به آن وادی حضرموت می گویند، در این بیابان از جان داران به جز مارهای سیاه و جغد، موجود زنده دیگری یافت نمی شود.» سپس فرمودند: «در این بیابان چاهی است که به آن «بلهوت» می گویند، این بیابان محل سکونت ارواح مشرکین است، آن ها به آن چاه رفت و آمد می کنند و از آب آن چاه که مانند چرک و خون است می آشامند.» (28) باز مرحوم کلینی رحمۀ الله به نقل از ضریس کناسی از امام باقر علیه السلام آورده است: «خداوند در مشرق زمین جهنمی دارد برای این که شب ها ارواح کفار را [از وادی برهوت] به آن جا منتقل کند و از زقوم و حمیم(29) آن به آن ها بخوراند و چون فجر طلوع کند ارواح آن ها را دوباره به وادی برهوت که در یمن است کوچ می دهد. داغی که آن بیایان دارد از آتش های دنیا داغ تر است. ارواح کفار در آن بیابان همدیگر را ملاقات می کنند و یکدیگر را می شناسند و چون شب شود دوباره خداوند آن ها را به همان جهنم بر می گرداند و این کار تا برپایی قیامت ادامه دارد. (30)
امکان ارتباط با برزخیان
از برخی از آیات و روایات ممکن است وجود ارتباط بین برزخیان و اهل دنیا را استفاده کرد: «وَ لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ؛ (اى پیامبر!) هرگز گمان مَبَر کسانى که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‌اند، و نزد پروردگارشان روزى داده مىشوند. آن ها به خاطر نعمت هاى فراوانى که خداوند از فضل خود به ایشان بخشیده است، خوشحالند؛ و به خاطر کسانى که هنوز به آن ها ملحق نشده‌اند [مجاهدان و شهیدان آینده]، خوش وقتند؛ (زیرا مقامات برجسته آن ها را در آن جهان مىبینند؛ و مىدانند) که نه ترسى بر آن هاست، و نه غمى خواهند داشت. و از نعمت خدا و فضل او (نسبت به خودشان نیز) مسرورند.» (31)
در مورد معنای عبارت «وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ...» سه احتمال وجود دارد:
1. «یَسْتَبْشِرُونَ» به معنای فرح و و شادمانی باشد؛ پس «یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ» (32) یعنی به نعمت و فضل الهی شادمانند؛ مانند: «...فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُم بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ؛ ...اکنون بشارت باد بر شما، به داد و ستدى که با خدا کردهاید؛ و این است آن پیروزى بزرگ!» (33) راغب هم می گوید: «معنای قسمت اخیر آیه شریفه چنین است: شهدا برای برادران دینی خود که خط شهیدان را در مبارزه با کفار ادامه می دهند و برای اعلای کلمه حق می کوشند، شادمانند. (34)
2. «یَسْتَبْشِرُونَ» به معنای «طلب سرور و شادمانی» باشد؛ همان طور که مرحوم طبرسی رحمۀ الله در مجمع البیان می گوید: طبق این آیه شریفه بیان می کند شهدا در عالم برزخ تمایل دارند اخبار مَسَرَّت انگیزی از دوستان و برادران دینی خود که در دنیا هستند، دریافت کنند تا بدانند که آنان سعادتمندند و هیچ خوف و حزنی ندارند. (35) مرحوم علامه طباطبایی رحمۀ الله در این زمینه می گویند: از این آیه شریفه استفاده می شود که اخبار مربوط به احوال مؤمنان باقی مانده در دنیا، به آنان (شهدا) می رسد. (36)
طبق هر کدام احتمالات، معنای آیه شریف یک نحوه ارتباطی بین برزخیان و مؤمنان باقی مانده در دنیا را می رساند. طبق احتمال اول، آنان از این که برادران دینی شان در دنیا راهشان را ادامه می دهند، شادمانند؛ پس معلوم می شود که اخباری به آنان می رسد. طبق احتمال دوم هم آنان به دنیا بشارت می دهند که در آخرت خوف و حزنی ندارند؛ پس معلوم می شود که از اوضاع و احوال و موضع گیری های آنان در برابر کفار آگاهی دارند. و طبق احتمال سوم نیز خواسته آنان (شادمانی برای مؤمنان در دنیا) بر آورده است، نه این که فقط برای مؤمنان طلب سرور کنند؛ ولی فایده ای برایشان نداشته باشد. این نکته نیز از وجود چنین ارتباطی بین آنان حکایت می کند. به نظر می رسد هیچ یک از احتمالات مزبور بر دیگری ترجیح نداشته باشد. (37)
بعضی از آیاتی که درباره مذاکره حضرت صالح و حضرت شعیب علیهم السلام با قوم هلاک شده خود سخن می گویند، بر وجود ارتباط بین برزخیان و برخی از بازماندگان در دنیا دلالت دارد. هنگامی که قوم صالح ناقه (معجزه بزرگ الهی) را پی کردند، به آن حضرت عرض کردند: اگر راست می-گویی و فرستاده خدایی، عذابی که به ما وعده کرده ای بیاور. در این هنگام زلزله ای رخ داد و آنان بی جان در خانه های خود افتادند؛ آنگاه حضرت صالح علیه السلام از آنان روی برگردانده و به ایشان فرمود: «فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قَالَ یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالَةَ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَلَکِن لاَّ تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ؛ (صالح) از آن ها روى برتافت؛ و گفت: «اى قوم! من رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ کردم، و شرط خیرخواهى را انجام دادم، ولى (چه کنم که) شما خیرخواهان را دوست ندارید!».» (38)
این آیات بیان می کند که حضرت صالح علیه السلام پس از هلاکت قومش، با آنان سخن گفت، و این دلیل بر وجود ارتباط بین زندگان و مردگان است. شبیه همین مسئله در مورد حضرت شعیب و قومش نیز جریان دارد: «الَّذِینَ کَذَّبُواْ شُعَیْبًا کَأَن لَّمْ یَغْنَوْاْ فِیهَا الَّذِینَ کَذَّبُواْ شُعَیْبًا کَانُواْ هُمُ الْخَاسِرِینَ فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قَالَ یَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسَالاَتِ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ فَکَیْفَ آسَى عَلَى قَوْمٍ کَافِرِینَ؛ آن ها که شعیب را تکذیب کردند، (آن چنان نابود شدند که) گویا هرگز در آن (خانهها) سکونت نداشتند! آن ها که شعیب را تکذیب کردند، زیان کار بودند! سپس از آنان روى برتافت و گفت: «اى قوم من! من رسالت هاى پروردگارم را به شما ابلاغ کردم و براى شما خیرخواهى نمودم؛ با این حال، چگونه بر حال قوم بىایمان تأسف بخورم؟!».» (39) آن حضرت بعد از هلاکت قومش با آنان سخن گفت. و این نشان می دهد قوم صالح و شعیب اگر چه هلاک شدند، پس از هلاکت درک، شعور و حیاتی داشتند که مورد خطاب پیامبران قرار گرفتند. (40)
روایات فراوانی نیز بر وجود ارتباط بین برزخیان و زندگان در دنیا دلالت می کند: در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که حضرت موسی علیه-السلام از خداوند درخواست کرد تا بین او و حضرت آدم علیه السلام ارتباط برقرار کند. (پس از برقرار شدن چنین ارتباطی) حضرت موسی علیه السلام از حضرت آدم علیه السلام سؤال کردند: ای پدر! آیا خداوند تو را به دست خود نیافرید؟ و از روح خودش در تو دمیده و فرشتگان را دستور داد تا بر تو سجده کنند، و تو را امر کرد تا از شجره بهشتی نخوری؟ پس چرا او را نافرمانی کردی؟ حضرت آدم علیه السلام فرمودند: ای موسی! تا چه مدّت قبل از آفرینش من خطای مرا در تورات یافتی؟ (تا چه زمان قبل از خلقت من معلوم بود که من چنین کاری را خواهم کرد؟) حضرت موسی علیه السلام فرمودند: سی هزار سال قبل. امام صادق علیه السلام فرمودند: آدم، موسی را قانع کرد. (41) این روایت دلیل روشنی بر امکان برقراری ارتباط بین برزخیان و مردم دنیاست و نیازی به توضیح ندارد.
همه روایاتی که دستور می دهند که به زیارت بروید یا بر پیامبران و ائمه معصومین علیهم السلام و حتی امامزادگان، سلام و درود بفرستید، خود، گواه روشنی بر وجود چنین ارتباطی است؛ چرا که اگر آن بزرگواران کلام و سلام انسان ها را نشنوند، چنین سلام و درودی لغو خواهد بود. در روایتی از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم آمده است: «کسی که نزد قبرم بر من درود بفرستد، آن را می شنوم و کسی که از دور بر من درود فرستد، به من خواهد رسید. (42) در حدیث دیگر از آن بزرگوار آمده است: «کسی که یک بار بر من درود فرستد، ده بار بر او درود می فرستم و کسی که ده بار درود بفرستد، صد درود بر او خواهم فرستاد.» (43) در پرتو همین ارتباطات است که کرامت هایی از جانب آن بزرگواران (مانند شفا دادن به مریضان و برآورده شدن حاجات مؤمنان) صورت می گیرد. اگر امکان ارتباط نبود، چنین اموری هم تحقق نمی یافت.
پس از آن که فاطمه بنت اسد علیهاسلام در قبر گذارده و بر قبر او خاک ریخته شد و مردم آماده بازگشت بودند، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به مادر امیرالمؤمنین علیه السلام توجه کرده و به او فرمودند: «ابنَک ابنَک ابنَک، لا جَعفَر، و لا عَقِیل، ابنَک ابنَک علی بن ابی طالب» وقتی مردم علت آن را جویا شدند، حضرت فرمودند: هنگامی که دو فرشته الهی بر او وارد شدند و از پروردگارش سؤال کردند، جواب داد: «الله ربّی» و وقتی از پیامبرش سؤال کردند، پاسخ داد: «محمد صلی الله علیه وآله وسلم نبیّی» و وقتی از ولی و امامش پرسیدند، حیا کرد که بگوید فرزندم؛ از این رو به او گفتم بگو: «پسرت، علی بن ابی طالب»؛ پس خداوند به همین سبب چشمش را روشن کرد. (44) این روایت هم به خوبی ارتباط رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را با فاطمه بنت اسد علیهاسلام را می رساند؛ در حالی که آن بانو از دنیا رفته است.
روایاتی که درباره سخن گفتن پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم با کشته های بدر و تکلم امیرالمؤمنین علیه السلام با کشته های جمل و با مردگان قبرستان پشت کوفه وارد شد نیز، به روشنی بر وجود چنین ارتباطی دلالت می کند. نیز در این باره امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «مردگان را زیارت کنید؛ چرا که به زیارت شما شادمان می شوند.» (45)
احادیثی که راجع به ظاهر شدن بعضی از برزخیان برای برخی سخن می گویند، چنین ارتباطی را اثبات می کنند؛ مانن ظاهر شدن وصیّ حضرت موسی علیه السلام برای حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و گفتگوی آنان؛ (46) ظاهر شدن شمعون، وصیّ حضرت عیسی علیه السلام برای آن حضرت در نزدیک صفین و گفتگوی ایشان و ظاهر شدن امام سجاد علیه السلام برای امام باقر علیه السلام و مکالمه آن دو بزرگوار و...
روایات متعددی حکایت می کنند که برزخیان در فرصت های خاصی به دیدن اهل بیت خود می روند؛ مثلاً در روایتی ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند: هیچ مؤمن و کافری نیست، مگر این که به هنگام زوال شمس نزد اهلش می آید پس مؤمن هنگامی که اهل بیتش را مشغول انجام دادن اعمال نیکویی دید شادمان گشته حمد و ستایش خدا می کند، و هنگامی که کافر مشاهده کرد که خانواده اش اعمال صالحی انجام می دهند، مایه حسرتش می شود. (47)
طبق روایت جمیل بن دراج، امام صادق علیه السلام در مورد زیارت اهل قبور فرمودند: «آنان با شما اُنس می گیرند، اما هنگامی که از آنان غایب شدید، وحشت می کنند.» مرحوم علامه مجلسی رحمۀ الله ضمن حسن دانستن این حدیث، در توضیح آن می فرماید: این روایت هم دلالت بر استحباب زیارت اهل قبور می کند، و هم گویای اطلاع داشتن مردگان از زیارت کنندگان قبور است و این که آنان با زائران اُنس می گیرند... و همین طور دلالت می کند بر این که نفس آدمی پس از متلاشی شدن، باقی و زوال ناپذیر است. سپس می فرماید: مرحوم شهید در ذکری ادعای اجماع می کند که زیارت اهل قبور مستحب است. و بعد از بیان روایاتی که بر استحباب آن دلالت دارد، می گوید: یونس از امام صادق علیه السلام نقل کرده که حضرت فاطمه علیهاسلام همیشه صبح روزهای شنبه به زیارت قبور شهدا می رفتند. پس نزد قبر حضرت حمزه علیه السلام رفته، برای او طلب رحمت و مغفرت می کردند. (48)
اسحاق بن عمار نیز گوید: به امام موسی بن جعفر علیه السلام عرض کردم آیا مؤمن می داند چه کسی او را زیارت می کند؟ فرمود: بله، و تا مادامی که زائر نزد قبر اوست، پیوسته با او اُنس می گیرد؛ ولی پس از منصرف شدن و رفتنش، وحشتی عارض میّت می شود. (49)
در روایتی عمر بن یزید می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا برای میت نماز بخوانیم؟ فرمودند: بله، تا جایی که او در تنگنا و گرفتاری است؛ اما خدا در امر او ایجاد گشایش کرد و از گرفتاری نجاتش می دهد. سپس به او گفته می شود: سبک شدن و خفیف این ضیق و گرفتاری، به جهت نمازی بود که فلان برادر تو از جانب تو انجام داد. (50) امام صادق علیه السلام نیز در روایتی دیگر می فرمایند: «نماز و روزه و حج و صدقه و نیکی و دعا در قبر، بر میت وارد می شود و حتی پاداش آن برای انجام دهنده آن نیز نوشته خواهد شد. (51) معاویۀ بن عمار هم از آن حضرت نقل می کند: سه چیز پس از مرگ نصیب انسان می شود: نماز خواندن، صدقه دادن و حج نمودن. (52) از آن چه گذشت امکان ارتباط برزخیان با زندگان در دنیا به خوبی روشن شد.
مردن در برزخ
مردن در دنیا، به معنای خروج نفس و انتقال آن به عالم برزخ است، حال، ممکن است برای اثبات ادعای وجود مرگ در عالم برزخ به برخی آیات قرآنی تمسک کرد: «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَکْبَرُ مِن مَّقْتِکُمْ أَنفُسَکُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِیمَانِ فَتَکْفُرُونَ قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَ أَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِّن سَبِیلٍ؛ کسانى را که کافر شدند روز قیامت صدا مىزنند که عداوت و خشم خداوند نسبت به شما از عداوت و خشم خودتان نسبت به خودتان بیشتر است، چرا که به سوى ایمان دعوت مىشدید، ولى انکار مىکردید! آن ها مىگویند: «پروردگارا! ما را دو بار میراندى و دو بار زنده کردى؛ اکنون به گناهان خود معترفیم؛ آیا راهى براى خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد؟».» (53)
از آیه استفاده می شود کفار پس از آن که قدرت لایزال الهی را با تمام وجود درک کردند و به روز حساب و وجود کیفر سخت الهی یقین نمودند، به کردار زشت خود اعتراف کرده و در پی آن خروج از آتش را درخواست می کنند. در این گفتار، آنان مسئله دو بار «میراندن» و دو بار «زنده کردن» را مطرح می کنند، مراد از این کلام چیست و کجا چنین میراندن و زنده کردنی صورت گرفته است؟ به نظر می رسد «أَمَتَّنَا» به منای میراندن است؛ از این رو باید قبل از آن حیاتی وجود داشته باشد تا «اماته» صدق کند؛ به همین جهت می توان گفت: اماته اول، همان مردن در دنیاست که روح از بدن خارج می شود، و احیای اول، ورود روح به برزخ است. مراد از میراندن دوم هم، اماته در برزخ و قبل از تحقق قیامت است، و احیای دوم، ورود روح به صحنه قیامت و برانگیخته شدن انسان هاست.
مرحوم علامه طباطبایی رحمۀ الله پس از اشاره به نکته مزبور و پذیرش آن، می فرماید: این افراد در گفتارشان مسئله حیات در دنیا را مطرح نکردند و نگفتند «احییتنا ثلاثاً»؛ حیات دنیوی هم در واقع، احیاست؛ چرا که چنین احیایی بعد از مرگی است که هنوز روح به بدن تعلق نگرفته، ولی مراد آنان نوعی از احیاست که سبب یقین به معاد شده و آن عبارت است از احیای در برزخ و پس از آن احیای در قیامت؛ اما احیای دنیوی اگر چه احیاست، چیزی نبود که موجب یقین به آخرت شود؛ زیرا آنان در حالی که از حیات دنیوی برخوردار بودند، باز هم به ماد شک داشتند و یقین نداشتند. (54)
بعضی از مفسران از جمله استاد جعفر سبحانی رحمۀ الله هم برای اثبات موت در برزخ، به این آیه شریفه استناد کرده اند: «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَن فِی الْأَرْضِ...؛ و در «صور» دمیده مىشود، پس همه کسانى که در آسمان ها و زمین اند مىمیرند...» (55) البته برخی گفته اند: این آیه شریفه همانند آیه کریمه «کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ کُنتُمْ أَمْوَاتاً فَأَحْیَاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛ چگونه به خداوند کافر مىشوید؟! در حالى که شما مردگان (و اجسام بىروحى) بودید، و او شما را زنده کرد؛ سپس شما را مىمیراند؛ و بار دیگر شما را زنده مىکند؛ سپس به سوى او بازگردانده مىشوید. (بنابر این، نه حیات و زندگى شما از شماست، و نه مرگتان؛ آن چه دارید از خداست).» (56) می باشد در این صورت، منظور از اماته اول، همان مرگ قبل از حیات دنیوی است که انسان، نطفه و... بود و حیاتی نداشت، و مراد از اماته دوم مردن و کوچ کردن از دنیا به برزخ است. منظور از احیای اول هم حیات دنیوی، و مراد از احیای دوم، حیات اخروی در قیامت است. (57)
علامه طباطبایی رحمۀ الله می فرماید: قائلان به این تفسیر، وقتی احساس کردند که بر نطفه و جسدی که هنوز روح به آن تعلق نگرفته «اماته» صدق نمی کند - چرا که قبل از آن باید حیاتی وجود داشته باشد - از این رو برای تصحیح کلامشان به توجیهات عجیب و شگفت انگیزی رو آوردند. علاوه بر این که یاد آوری احیاء و اماته از سوی کافران در جهنم، اشاره ای به اسباب حصول یقین آنان به معاد اشاره دارد؛ ولی حیات دنیوی و موتی که قبل از آن است، اثری در حصول چنین یقینی نداشت. (58)
نتیجه گیری
مباحثی که در این مقاله به آن ها پرداخته شد و نتایجی که از این مقاله عاید ما می گردد به شرح ذیل می باشد:
1. فاصله زمانی بین مرگ و قیامت «عالم برزخ» نامیده شده و مردگان تا برپایی قیامت، در عالم برزخ به سر می برند.
2. عالم قیامت هنوز برپا نشده و یکی از مقدمات برپایی آن نابودی نظام این عالم است.
3. حیات برزخی، روحانی است؛ چرا که روح، حقیقتی است که تمام انسانیت انسان را تشکیل می دهد و هنگام مرگ کاملاً اخذ شده از بدن خارج می شود، بدن هم جز وسیله ای مادی برای فعالیت های روح در دنیا نخواهد بود.
4. سرانجام روح آدمی پس از سپری کردن عمر دنیوی خود، وارد عالم برزخ می شوند؛ ولی باید بدانیم که دوران برزخ هم مثل دنیا سپری خواهد شد و با تمام شدن آن قیامت فرا خواهد رسید؛ یعنی شروع عالم برزخ از هنگام مرگ است و تا قیامت ادامه دارد.
5. ارواح مؤمنان بر درختی از بهشت قرار دارند که از طعام آن تناول می کنند و از شراب آن می نوشند و می گویند: پروردگارا! قیامت را برای ما برپای دار و آن چه را که به ما وعده داده ای، وفا نما و ما را به گذشتگان مان از پیامبران و اوصیاء و صالحان ملحق فرما یا این که همه کسانی را که در دنیا هستند و یا تا قیامت متولد می شوند، به ما ملحق کن.
6. کفار در حجره های آتش هستند، از خوردنی های آن می خورند و از آشامیدنی های آن می آشامند و یکدیگر را ملاقات می کنند و این مناجات را به زبان دارند که: خدایا قیامت را برپا نگردان تا آن چه برای ما کفار وعده داده ای تحقق نگیرد.
7. «برهوت» مانند وادی السلام جایگاه ارواح پس از مرگ است، با این تفاوت که جایگاه ارواح مؤمنین، وادی السلام و جایگاه ارواح کفار، مشرکین و منافقین در برهوت است.
مقدمه:
عالم قبر نوعی زندگی است که بین دنیا و قیامت قرار گرفته است قرآن مجید در تعدادی از آیات از آن سخن گفته است و از اموری که در آنجا برای انسان اتفاق می افتد خبر داده است که در این مقاله به پاره ای از این مباحث اشاره شده است.
اگر لحظه جانکاه مرگ را نخستین منزل انسان پس از دنیا بدانیم، و طبعا مراسم غسل و کفن و نماز بر میت ادامه همان منزل خواهد بود، باید نزول در قبر را منزل دوم بشماریم.خانه ای که انسان کوچکترین سابقه ای با آن ندارد، خانه بسیار تنگ، و مقدار گنجایش آن به پهنای نیم متر، و طول کمتر از دو متر می باشد، و انسان پس از سائیدن «چهره بر خاک» ، به تدریج از چشمهای انسانهای مادی نگر، پنهان می گردد، و با گذاردن چند آجر بر روی دیواره قبر، خروارها خاک بر آن ریخته می شود و ارتباط مادی انسان با جهان پیشین قطع می گردد.
البته این نوع از منزل یک مسأله حسی است، قرآن نیز به این منزل به مناسبتهایی اشاره می کند و می فرماید: «ثم أماته فأقبره» (عبس/8) .سپس او را میراند، پس وارد قبر کرد .
و در آیه دیگر می فرماید: «و أن الله یبعث من فی القبور» (فاطر/22) .
خدا کسانی را که در قبرها هستند بر می انگیزد. (1)
ولی با دیده واقع بینانه، دومین منزل واقعی انسان از نظر قرآن همان برزخ است که روح و روان انسان با بدن متناسبی در آن محیط بسر می برد، و انسان برای خود در آنجا حالاتی دارد که متذکر می شویم و مقصود از «قبر» در مواردی همان جهان برزخ است.
قرآن از این منزل دوم در آیه یاد شده در زیر حکایت می کند و می فرماید:
«و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» (مؤمنون/100) .
و در پیشاپیش آنان برزخی است تا روزی که بر انگیخته می شوند.
«وراء» در این آیه بر خلاف آنچه که غالبا در آن استعمال می شود، به معنی پیش رو است، چنانکه در برخی از آیات دیگر نیز در این معنی بکار رفته است.آنجا که می فرماید:
«و کان ورائهم ملک یأخذ کل سفینة غصبا» (کهف/79) .
پیش روی آنان فرمانروائی بود که کشتی ها را به یغما می برد.
«برزخ» در لغت عرب به معنی فاصله است چنانکه می فرماید:
«بینهما برزخ لا یبغیان» (الرحمن/20) .
میان دو دریا، فاصله و حائلی است که به هم سرایت نمی کند.
علت این که این نوع از حیات را، حیات برزخی می نامند، این است که این قسمت از زندگی فاصله ای است میان زندگی دنیوی و زندگی اخروی، ولی از آیه یاد شده وجود حیات برزخی استفاده نمی شود.و بیش از این دلالت نمی کند که میان دنیا و آخرت فاصله ای وجود دارد، ولی آیات دیگر واقعیت این حیات برزخی را روشن می سازد.
1 آیاتی که با آنها بر تجرد نفس و بقاء روح پس از مرگ استدلال شد، بر وجود چنین حیاتی برای انسان گواهی می دهند.
این آیات به روشنی ثابت می کنند که انسان در عالم برزخ، هم دارای آثار روحی و روانی مانند فرح و شادمانی، حزن و اندوه، و هم دارای آثار جسمانی است مانند: «رزق» و «روزی» ، و کلمه های «فرحین» و «یستبشرون» و «یرزقون» و «بنعمة من الله» همگی حاکی از چنین آثار حیات می باشند (2) همچنان که آیات مربوط به عرضه آل فرعون بر آتش، و ورود قوم نوح بر آن که توضیح آن در بحث تجرد نفس گذشت گواه بر شکنجه شدن کافران در آن منزل می باشد.
از جمله آیاتی که به گونه ای بر حیات برزخی دلالت می کند آیه یاد شده در زیر است:
«قالوا ربنا امتنا اثنتین و احییتنا اثنتین، فاعترفنا بذنوبنا فهل الی خروج من سبیل» (غافر/11) .
(کافران در روز قیامت می گویند) پروردگارا دوبار ما را میراندی، و دوبار زنده کردی پس ما به گناهان خود معترفیم، پس آیا راهی برای بیرون رفتن از آتش دوزخ وجود دارد؟
در این آیه سخن از دو میراندن و دو زنده کردن به میان آمده است، مفسران در اینکه مقصود از این دو میراندن و زنده کردن چیست؟ آراء مختلفی دارند، آنچه از میان همه آنها واقع بینانه تر بوده و با آیه سازگارتر است این است که مقصود از دو «اماته» یکی میراندن در همین جهان است و دیگری اماته ای است که پس از حیات برزخی به هنگام نفخ صور نخست، تحقق می پذیرد و مرگ همه را فرا می گیرد چنانکه می فرماید:
«و نفخ فی الصور فصعق من فی السموات و من فی الأرض الا ما شاء الله» (زمر/68) .
آنگاه که در صور دمیده شد آنکه در آسمانها و زمین است می میرد مگر آنچه را که خدا بخواهد .
تا اینجا با دو نوع «اماته» آشنا شدیم.
اما دو «احیا» یکی عبارت است از احیاء پس از مرگ دنیوی که حیات برزخی نام دارد، و دیگری احیائی که پس از دومین نفخ در صور انجام می گیرد که همگان در رستاخیز محشور می شوند چنانکه می فرماید:
«و نفخ فی الصور فاذا هم من الأجداث الی ربهم ینسلون» (یس/51) .
در صور دمیده می شود ناگاه مردگان از قبرها به سوی محشر می شتابند.
و اگر بخواهیم این دو نوع اماته و دو نوع احیاء را به صورت روشن تر ترسیم کنیم چنین می گوئیم:
1 اماته نخست: مرگ در این جهان به هنگام فرا رسیدن اجل قطعی.2 اماته دوم: مرگ در نخستین نفخ صور. 3 احیاء اول: زنده شدن انسان در برزخ پس از مرگ دنیوی. (3)
4 احیاء دوم: زنده شدن انسان پس از دومین نفخ صور.
گاهی گفته می شود که مقصود از دو میراندن عبارت است:
1 میراندن به هنگامی که انسان جماد یا نطفه بود (قبل از پیدایش روح در انسان) .
2 میراندن در پایان زندگی دنیوی.
و مقصود از دو احیاء عبارت است از:
1 احیاء و زنده کردن پس از آنکه جماد و نطفه بود (انشائاه خلقا آخر) .
2 زنده کردن در روز رستاخیز.
ولی یک چنین تفسیر خالی از اشکال نیست زیرا در آیه از دو میراندن و دو زنده کردن، سخن به میان آمده است، و در بیان گذشته اگر چه دو نوع زنده کردن به گونه ای که بیان شد واقعیت دارد، ولی دو نوع میراندن حقیقی وجود ندارد، زیرا میراندن حقیقی آنگاه تحقق می یابد که قبلا حیات و زندگی در کار باشد، در حالی که جماد و نطفه زنده نبوده است تا بگوئیم میرانده شده است و به همین خاطر در قرآن کریم نسبت به این مرحله (مرحله جماد و نطفه) کلمه موت بکار رفته است، نه لفظ «اماته» چنانکه می فرماید: «کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا فاحیاکم» (بقره/28) .
چگونه به خداوند کفر می ورزید در حالی که مرده بودید و او شما را زنده کرد.
حیات برزخی در روایات مسأله حیات برزخی و تنعم و عذاب ارواح پس از مرگ و قبل از رستاخیز در روایات بسیاری مورد تصریح واقع شده است که نمونه هائی از آن را متذکر می شویم:
1 ابو بصیر گوید از امام صادق (ع) درباره ارواح مؤمنان پرسیدم در پاسخ فرمود: ارواح مؤمنان در خانه هائی از بهشتند، از غذای آنجا می خورند، و از نوشیدنیهای آنجا می نوشند، و پیوسته می گویند پروردگارا قیامت را بر پا کن و وعده های خود را درباره ما محقق ساز . (4)
2 و نیز درباره ارواح مشرکان فرمود: در آتش معذبند و پیوسته می گویند پروردگارا قیامت را بر پا مساز، و وعده های خود را درباره ما محقق ننما. (5)
سؤال در قبر
قبر همان طور که یاد آور شدیم یک معنی ظاهری دارد و آن همان گودالی است که انسان در آن دفن می شود ولی هرگز نمی توان گفت آن احکام مخصوص قبر از قبیل سئوال و جواب و فشار و نظائر آن، مربوط به این قبر عنصری و خاکی باشد زیرا در روایات وارد شده است:
1 قبر باغی است از باغهای بهشت و یا گوشه ای است از گوشه های دوزخ. (6)
شکی نیست که قبر خاکی و ملموس برای ما دارای چنین نشان و وصفی نیست، و طبعا باید قبر در این جا معنی دیگری داشته باشد که این قبر به گونه ای حاکی از آن است.
2 مردی از امام صادق (ع) سؤال می کند که من از شما شنیده ام که شیعیان ما همگی در بهشتند، فرمود راست می گوئید گفتم بسیاری از آنان دارای گناهان کبیره اند، فرمود در آخرت مشمول شفاعت پیامبر و یا وصی او می شوند.در این جا افزود: به خدا سوگند من بر شما از برزخ می ترسم، گفتم برزخ چیست؟ فرمود: «القبر منذ حین موته الی یوم القیامة» . (7)
مقصود از برزخ قبر انسان است از لحظه مرگ تا روز رستاخیز.
از آنجا که چنین برزخی جنبه همگانی دارد، باید همه نوع مردگان را شامل شود، اعم از کسانی که طعمه درنده می گردند، یا در آب غرق می شوند، و یا در دل آتش می سوزند، و کسانی که پس از تبدیل به خاک در قبر، خاک بدن آنها از طریق باد و طوفان در اطراف جهان پراکنده می شود.مسلما همه آنان برزخی دارند به نام قبر، آیا این قبر در کجا است این جاست که باید به قبر دیگری غیر از این قبر خاکی اندیشید که با همگان سازگار باشد.
اکنون که به نوعی با واقعیت قبر آشنا شدیم، به طور فشرده پیرامون مسأله سئوال در قبر به گفتگو می پردازیم نخست نمونه هائی از آراء محدثان و متکلمان اسلامی را در این باره یادآور می شویم:
شیخ صدوق می فرماید: «عقیده ما در مورد سئوال در قبر این است که آن حق است و هر کس که پاسخ صحیح گوید برای او در قبر، سرور و شادمانی است، و بهشت در سرای دیگر و آن کس که پاسخ صحیح نگوید، در قبر و سپس در عالم آخرت معذب خواهد شد» . (8)
شیخ مفید می فرماید: «در اخبار صحیح از پیامبر روایت شده است که فرشتگان به قبور فرمود آمده و از آنان درباره دین آنها سؤال می کنند، در برخی از روایات آماده است که دو فرشته که به آنها «نکیر و منکر» می گویند بر میت نازل می شوند و از پروردگار و از پیامبر و امام و دینش سؤال می کنند پس اگر پاسخ درست گوید او را به ملائکه نعمت و شادمانی تسلیم می کنند و گرنه او را به ملائکه عذاب واگذار می کنند» . (9)
محقق طوسی در این باره می گوید: «عذاب در قبر، واقع خواهد شد زیرا کاری است شدنی و ممکن و دلائل سمعی در حد تواتر بر آن اقامه شده است» . (10)
مسأله سئوال و فشار قبر یک عقیده عمومی اسلامی است که همه فرق اسلامی جز یک نفر به نام «ضرار» ، به آن معتقدند.
احمد بن حنبل در رساله خود که رؤس عقائد اهل حدیث را در آن نوشته است می گوید: «عذاب قبر حق است و در آن از گناهان بندگان و از پروردگارشان و از بهشت و دوزخ سؤال می کنند و مسأله دو فرشته به نام «منکر و نکیر» نیز حق است» . (11)
ابو الحسن اشعری می گوید: ما به عذاب قبر و منکر و نکیر و سؤال آنان از مردگان در قبور ایمان داریم. (12)
قاضی عبد الجبار از سران معتزله در آغاز قرن پنجم می گوید: «در میان امت شکی در عذاب قبر نیست، فقط یک نفر از ما به نام «ضرار بن عمرو» ، به انکار آن برخاسته است ولی او پس از مدتی از گروه ما جدا شد و به گروه «مجبره» پیوست و اگر «ابن راوندی» چنین نسبتی را به ما داده است روی همین اساس است» . (13)
این نوع عقیده بر خاسته از روایاتی است که در این مورد وارد شده است.
شماره روایات در حد تواتر است و همگی ناظر این است که از مردگان سئوال می شود ولی در روایات چیزی که گواهی دهد که بدن عنصری زنده می شود، و به پرسشها پاسخ می گوید، چیز صریحی جز یکی دو روایت (14) به چشم نمی خورد ولی با توجه به آیاتی که برای انسانها حیات برزخی ثابت می نماید و با توجه به روایات که قبلا یاد آور شدیم که در آنها واقعیت برزخ و قبر یکی قلمداد گردیده است طبعا مسأله سئوال و فشار و عذاب قبر همگی مربوط به بدن دیگر غیر از بدن عنصری خواهد بود، بدنی که متناسب با حیات برزخی باشد که در اصطلاح متکلمان به آن بدن یا قالب «مثالی» گفته می شود و در روایات نیز همین تعبیر درباره آن وارد شده است. (15)
از مطالب گذشته سه مطلب روشن گردید:
1 واقعیت قبر همان برزخ است.
2 مسأله سئوال و عذاب قبر مورد قبول اکثر قریب به اتفاق متکلمان اسلامی است.
3 سئوال و عذاب قبر مربوط به بدن مثالی است.
همان گونه که یادآور شدیم مسأله سئوال قبر در روایات بسیاری وارد شده است و مهمترین مطالبی که در آنها مطرح شده است، عبارتند از:
1 از چه چیزهائی سئوال می شود؟
2 از چه کسانی سئوال می شود؟
اینک شایسته است این بحث را با ذکر نمونه هائی از روایات درباره دو موضوع یاد شده پایان دهیم:
از چه چیزهائی سئوال می شود؟
1 در روایتی از امام سجاد (ع) نقل شده است که آن حضرت هر روز جمعه مردم را موعظه می کرده و از آن جمله می فرمودند: ای فرزند آدم از مرگ غافل مباش، به همین زودی قبض روح خواهی شد، و به منزلی منتقل می شوی، روح به تو باز گردانده می شود و دو فرشته منکر و نکیر برای سئوال بر تو وارد می شوند، و اول چیزی که می پرسند از پروردگار تو است، آنگاه از پیامبری که به سوی تو فرستاده شده است، و از دینی که پذیرفته ای، و از کتابی که تلاوت می کردی، و از امامی که ولایت او را قبول کرده بودی، آنگاه از عمرت می پرسند که در چه راهی آن را فانی کردی و از مال و ثروت که از کجا کسب نموده و در چه راهی مصرف نمودی؟ . (16)
2 از علی (ع) روایت شده است که فرمودند: آنگاه که انسان را در قبر می گذارند دو فرشته به نام منکر و نکیر نزد او می آیند و اولین سئوال آنان درباره پروردگار او است، آنگاه از پیامبر او سپس از کسی که ولایت او را پذیرفته است پس اگر پاسخ صحیح گویند، نجات می یابد و اگر از پاسخ عاجز شود عذاب می شود. (17)
از چه کسانی سئوال می شود؟
در این باره نیز روایات متعددی نقل شده است که نمونه های را متذکر می شویم:
1 ابو بکر حضرمی می گوید از امام باقر (ع) شنیدم که فرمود در قبر سئوال نمی شود مگر از کسانی که ایمان محض داشته و یا کافر محض بودند گفتم پس وضع دیگران چگونه است؟ فرمود : به حال خود واگذار می شوند. (18)
2 محمد بن مسلم گوید: امام صادق (ع) فرمود: لا یسأل فی القبر الا من محض الایمان محضا و محض الکفر محضا. (19)
در قبر سئوال نمی شود مگر از کسانی که عقیده محض و قطعی از نظر ایمان و کفر داشته باشند .مقصود از ایمان و کفر محض این است که از نظر فکری مستضعف نبوده و برای خود عقیده ای را (ایمان و کفر) برگزیده است.
در روایات، بحثهای اخلاقی و آموزنده ای در رابطه با فشار قبر و عوامل آن، و نیز نقش کارهای شایسته و اعتقاد به ولایت خاندان پیامبر در سعادت و آسایش انسان در قبر و حیات برزخی، مطرح شده است که بررسی آنها نیاز به رساله جداگانه ای دارد، و ما بحث مربوط به قبر و برزخ را با پاسخ به یک اشکال در زمینه بدن مثالی پایان می دهیم و آن اینکه.
برخی گمان کرده اند تعلق روح در عالم برزخ به بدن مثالی که مورد اعتقاد متکلمان اسلامی است و در روایات نیز بدان اشاره شده است یک نوع «تناسخ» است در حالی که تعلق روح به بدن مثالی ارتباطی به آن ندارد زیرا حقیقت تناسخ این است که روح و نفس انسان پس از مرگ بار دیگر به این جهان باز می گردد و به سلول نباتی یا نطفه حیوانی یا جنین انسانی تعلق می گیرد.و بار دیگر سیر تکاملی خود را ادامه داده و به صورت یک انسان کامل در آید.به طور مسلم این شیوه از بازگشت، با حکمت حق منافات دارد زیرا مفاد آن این است که انسان پس از طی مراحلی به صورت یک موجود کامل در آید آنگاه با پسگرائی خاصی به حالت نخست برگردد، و این فرضیه را یک اصل استوار فلسفی مردود می شمارد و آن اینکه «فعلیت به قوه بر نمی گردد» . (20)
به طور مسلم در تعلق روح به بدن مثالی چنین مشکلی وجود ندارد زیرا آن بدن مثالی از نظر کمال هم آهنگ با روح تکامل یافته است و تعلق روح به چنین بدن همگام، مستلزم رجوع فعلیت به قوه نیست حتی از نظر برخی از فلاسفه بدن مثالی از شئون نفس و مخلوق و آفریده او است و نفس مقتدر با خالقیت خاصی که در این جهان و در جهان دیگر دارد چنین بدنی را از طریق تصور می آفرینند و مدتی با آن بسر می برد تا رستاخیز الهی تحقق پذیرد.
پی نوشتها:
1) در این زمینه به آیات 84/توبه، 22/فاطر، 13/ممتحنه، 9/عادیات، و 2/تکاثر مراجعه شود .
2) عند ربهم یرزقون، فرحین بمآ آتاهم الله من فضله، و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الا خوف علیهم و لا هم یحزنون، یستبشرون بنعمة من الله و فضل...
(آل عمران/169 171) .
3) و در حقیقت احیاء نخستین چیزی جز این نیست که تعلق تدبیری روح از بدن عنصری به بدن برزخی انتقال یابد.
4) سألت ابا عبد الله (ع) عن ارواح المؤمنین فقال فی حجرات فی الجنة یأکلون من طعامها، و یشربون من شرابها، و یقولون ربنا اقم لنا الساعة و انجز لنا ما وعدتنا.
5) و سألته عن ارواح المشرکین فقال فی النار یعذبون، و یقولون ربنا لا تقم لنا الساعة و لا تنجز لنا ما وعدتنا (بحار الانوار ج 6 باب احوال برزخ ص 269 حدیث 122 و صفحه 270، حدیث 126) .
و در حقیقت این دو قسمت یک حدیث است که مرحوم مجلسی آن را تحت دو شماره آورده است.
6) روایت از امام سجاد نقل شده است قبل از این جمله، امام درباره آیه «و من ورائهم برزخ» می فرماید مقصود قبر است آنگاه پس از تلاوت آیه «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون» فرمود : هو القبر، و الله ان القبر لروضة من ریاض الجنة، او حفرة من حفر النار. (بحار الانوار، ج 6، باب «سکرات الموت» حدیث 19) .
7) بحار، ج 6، باب احوال برزخ، حدیث .116
8) بحار ج 6، ص .279
9) تصحیح الاعتقاد، ص .45
10) و عذاب القبر واقع للامکان و تواتر السمع بوقوعه.کشف المراد مقصد 6 مسأله .14
11) طبقات الحنابله ص 226 نگارش قاضی ابو الحسین محمد بن ابی یعلی و در این کتاب، رساله احمد به صورت کامل نقل شده است و نیز به طور جداگانه به نام کتاب السنه چاپ شده است .
12) ابانه ص .27
13) شرح الاصول الخمسة، ص .730
14) بحار، ج 6، ص 222، حدیث 22، ص 224، حدیث .25
15) بحار، ج 6، ص 268 حدیث 119 امام صادق می گوید: «و لکن فی ابدان کابدانهم» .و در حدیث شماره 124 می فرماید: «فاذا قبضها الله عز و جل صیر تلک الروح فی قالب کقالبه فی الدنیا فیأکلون و یشربون» .و در حدیث شماره 32، ص 229 می فرماید «فاذا قبضه الله صیر تلک الروح الی الجنة فی صورة کصورته» .
16) بحار الانوار، ج 6، ص 223، باب احوال برزخ، حدیث .24
17) ان العبد اذا دخل حفرته اتاه ملکان اسمهما منکر و نکیر فاول من یسألانه عن ربه، ثم عن نبیه ثم عن ولیه، فان اجاب نجی و ان عجز عذباه (بحارج 6 ص 233 حدیث 46) .
18) بحار الانوار، ص 2335.حدیث 52.ابوبکر حضرمی همین مضمون را از امام صادق نیز در روایت دیگر نقل کرده است.حدیث 97.این مضمون را عبد الله بن سنان از امام صادق و ابن بکیر از امام باقر (ع) نیز روایت کرده اند (حدیث: 98 و 99، ص 260) .
19) بحار، ج 6، ص 260، حدیث .100
20) در فصلهای پیشین مشروحا پیرامون تناسخ بحث گردید مراجعه شود.
* چکیده:
شیطان این دشمن دیرینه انسان که به عزت پروردگار قسم خورده همه ی انسانها را بفریبد، به اذن خداوند در عرصه ابتلا و آزمایش انسان مهمترین مانع در جهت قرب ربوبی می باشد. شناخت این دشمن و راه های نفوذش در زندگی از اصلی ترین وظایف هر مسلمانی است که متأسفانه مداخله و تدلیس شیطانی غالباً مورد غفلت قرار می گیرد. در این مقاله به بررسی کمین گاه ها و راه های ورود شیطان به زندگی انسان می پردازیم. تا نفوذگاه های شیطان شناخته شود، مقابله با او نیز امکان پذیر گردد. یکی از مهمترین راههای نفوذ شیطان (استکبار) است که خود وی نیز بدان دلیل مطرود درگاه الهی گردید.
* واژگان کلیدی: قرآن، نهج البلاغه، شیطان، تکبر، دنیا.
* مقدمه: «اللهم انا نعوذ بک من نزعات الشیطان الرجیم و کیده و مکائده» (صحیفه ی سجادیه، دعای هفدهم)
«ای خدای من! ما بندگانت، از وساوس شیطان و مکر و حیلت های آن دیو رجیم به تو پناه می بریم.» هر گاه شکارچی قصد شکار دارد ابتدا دام را می گستراند پس رویش را با دانه و طعمه می پوشاند به طوری که مشخص نباشد، هنگامی که شکار می آید تنها دانه را می بیند و غافل از این که دام در انتظار اوست. به طمع دانه جلو می رود و هنوز گرفته یا نگرفته به دام شکارچی می افتد. ابلیس پرتلبیس نیز چنین صیادی است با دام های رنگارنگ فراوان؛ گودال های بسیاری را برای انسان حفر می کند و رویش را می پوشاند، دانه هایی از هوی و هوس، هر کدام به فراخور صید خود روی تله ها می افکند که انسان با کمترین بی احتیاطی به دام ظاهراً فریبنده اش می افتد. (رجالی تهرانی/183) هدف شیطان از گذاردن این دام ها بر سر راه انسان دور کردن او از درگاه الهی و فاصله انداختن بین بندگانش می باشد. آن گونه که امام سجاد (علیه السلام) می فرماید:
«واکفنا شر مصائد الشیطان» (صحیفه سجادیه، دعای پنجم)، مصائد جمع مصیده به معنای دام است، یعنی پروردگارا، ما را از شر دام های شیطان نگاه دار. در این مقاله با مسلم دانستن وجود شیطان در عالم هستی و نقش اغواگری او، و با تمسک بر قرآن کریم و نهج البلاغه عظیم برخی از دام های شیطان مورد بررسی قرار می گیرد.
راه ها و دامهای نفوذ شیطان:
*1) کبر و غرور:
امیرالمومنین علی (علیه السلام) در خطبه «قاصعه» از شیطان به عنوان «امام المتعصبین» یاد می فرماید: «شیطان این دشمن خدا، پیشوای متعصبان و سلف مستکبران است که اساس تعصب و تکبر و خودخواهی را پی ریزی کرد و با خداوند در مقام جبروتیش به ستیز و منازعه برخاست، لباس خود بزرگ بینی بر تن پوشانیده و پوشش تواضع و فروتنی را کنار گذاشت. آیا نمی بینید چگونه خداوند او را به خاطر تکبرش کوچک کرد؟ و براثر بلند پروازیش پست و خوار گردانید؟ در دنیا مطرودش ساخت و در آخرت آتش سوزان دوزخ را برای او آماده کرده است.» (نهج البلاغه، خطبه ی192 /286-285) «تکبر عبارت است از این که کسی بخواهد خود را مافوق دیگری و بزرگ تر از او جلوه دهد» (طباطبایی، 133/8) که یکی از معاصی کبیره است. زیرا «آدمی را از مرتبه ی رفیع به مرتبه ی وضیع می رساند و بزرگ ترین پرده و حجاب برای رسیدن به اخلاق نیکو است.» (حسینی شاه عبدالعظیمی، 22/4)
قرآن کریم می فرماید:
«قال یا إبلیس ما منعک أن تسجد لما خلقت بیدی أستکبرت أم کنت من العالین، قال أنا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین» (ص/76-75)، «ای ابلیس، چه چیز تو را مانع شد که برای چیزی که به دستان قدرت خویش خلق کردم سجده آوری؟ آیا تکبر نمودی یا از {جمله ی} برتری جویانی؟ گفت: من از او بهترم مرا از آتش آفریده ای و او را از گل آفریده ای» و آن را توجیهی برای تکبرش به حساب آورد و، در مقابل امر پروردگار ایستاد و همان کبر و غرور بی جایش سبب گردید که همه ی عیب های او آشکار شود و افتخارات و منقبت هایی که داشت! (عبادات شش هزار ساله) از میان رفت (بحرانی، 330)، و سبب «نخستین گناهی گردید که خدا با آن معصیت شد.» (نهج البلاغه، خطبه ی 286/192؛ ثقفی تهرانی، 59/1)، «این هشدارهای امیرالمومنین (علیه السلام) است که افراد جامعه را از دو چیز به شدت پرهیز می دهد، یکی از تکبر و کبر ورزیدن و خود را برتر از دیگران دانستن، دوم قبول این تصور غلط از دیگران. یعنی نه خودتان، خود را از دیگری بالاتر بدانید نه این تصور غلط را اگر دیگری داشت قبول کنید.» (خامنه ای، 44) امام علی (علیه السلام) در هشدار شدیداللحنی می فرماید: بندگان خدا، از این که شیطان شما را به بیماری خود تکبر، مبتلا کند بپرهیزید. (نهج البلاغه، خطبه ی 289/192) به راستی که تکبر کننده، خوار و حقیر و پست خواهد شد. «انک ان تکبّرت و صعک الله» (تمیمی آمدی، 360/2) پیامبر مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «کسی که به اندازه ی خردلی، در دلش کبر و خود بزرگ بینی باشد، داخل بهشت نمی شود.»
(نراقی، 209)، حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: «ولا وحدة اوحش من العجب»
(نهج البلاغه، حکمت 488/113)، «هیچ تنهایی وحشتناک تر از خودبینی و عجب و غرور نیست»، که از یک حالت نفسانیه که انسان ترفع می کند و بزرگی کند و بزرگی فروشد برغیر خود، و از آن اعمالی است که در خارج از انسان صادر شود که همان عظمت فروشی است.(خمینی، 79/1) او (شیطان) به امری تکیه کرد که دل ها در توجه به آن همانند یکدیگرند (و همه به آن توجه دارند، یعنی تکبر و حمیت جاهلیت) و امت ها در روی آوردن به سوی آن، به دنبال همدیگر در آمده اند و در تکبر و نخوتی قرار گرفتند که از کثرت و شدت آن سینه ها تنگ شده بود.» (نهج البلاغه، خطبه ی 289/192)
این کلام حضرت هشداری است برای انسان ها در همه ی قرون و اعصار تا مبادا در پیشگاه پروردگار تکبر کرده و بندگی اش را فرو گذارند. آن چنان که ملاحظه شد تکبر اعمال طولانی شیطان را تباه کرده و کوشش فراوانش (عبادات شش هزار ساله شیطان) را بر باد داد؛ همان خدایی که با ابلیس چنین کرد اگر ذره ای از این بیماری خطرناک نصیب هر انسان عابد و زاهدی گردد حکم و فرمان خدا در حق وی هم چنین صدق می کند، چرا که فرمان خداوند درباره ی اهل آسمان و زمین یکسان و تغییر ناپذیر می باشد.
* 2- حسد:
«حسد عبارتست از تمنای زوال نعمت از برادران مسلم خود از نعمت هایی که صلاح او باشد و علت حسد خباثت نفس و بخل ذاتی به بندگان خدا بدون سابقه ی عداوتی یا منشأ حسدی بلکه به محض خبث نفس و رذالت طبع زوال نعمت را خواهد و گرفتاری بندگان خدا به محنت و بلا، شاد گردد و از راحت و رسیدن ایشان به مطالب خود و وسعت معاش ایشان متألم و محزون شود، اگر چه نسبت به وی هیچ ضرری متصور نباشد.» (نراقی، 150-148) حسد آن قدر خطرناک است که ممکن است فرد به جائی رسد که حتی برای زوال نعمت از شخص محسود، خود را به آب و آتش زند و نابود کند که نابودی وی جز خسران و تباهی هیچ اثری ندارد. «در نکوهش حسد همین بس که نخستین قتلی که در جهان واقع شد از ناحیه «قابیل» نسبت به برادرش «هابیل» بر اثر انگیزه ی «حسد» بود. (مکارم شیرازی، نمونه، 464/27)
حضرت علی (علیه السلام) هم در این باره می فرماید: «شما مانند آن کسی نباشید که بدون این که خداوند فضیلتی در وی قرار داده باشد، بر پسر مادرش تکبر ورزید ( هیچ برتری و فضیلتی در او نبود و عمل او هیچ علتی نداشت) جز این که در نتیجه ی عداوتی که از حسد برخاسته بود... و گناه همه ی آدم کشان را تا روز قیامت به گردن و عهده ی او نهاد». (نهج البلاغه، خطبه ی 289/192) قرآن کریم به نمونه ی دیگری از این برادر کشی که بر اثر حسادت برنامه ریزی شده بود اشاره کرد و این گونه گزارش می دهد: زمانی که حضرت یوسف (علیه السلام) خواب خود را برای پدر تعریف کرد، پدرش حضرت یعقوب (علیه السلام) به او چنین فرمود:
«قال یا بنی لا تقصص رویاک علی إخوتک فیکیدوا لک کیدا إن الشیطان للإنسان عدو مبین» (یوسف/5)، «{یعقوب} گفت: ای پسرک من، خوابت را برای برادرانت حکایت مکن که برای تو نیرنگی می اندیشند، زیرا شیطان برای آدمی دشمنی آشکار است.» در زندگی انبیاء و اولیاء (علیهم السلام) حسودان همیشه یکی از موانع راه آنان بوده اند، تا جایی که قرآن مجید به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) دستور می دهد که از شر حسودان به خدا و رب فلق پناه ببر. (مکارم شیرازی، نمونه، 464/27) به خاطر این که «الحسد مقنصة إبلیس الکبری» (تمیمی آمدی، 249/1) «حسد بزرگ ترین دام ابلیس است.» هر گاه انسانی گرفتار بزرگترین دام های شیطان گردد قطعاً نجات از آن به سختی بزرگی آن یا دشوارتر از آن می باشد. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:
«ابلیس به سپاهیانش می گوید: بین بندگان خدا ستم و حسد را پخش کنید، چون این دو، هم تراز شرک به خداست». (محمدی ری شهری، 117/5)
* 3- خشم و غضب:
از دیگر کمین های شیطان، کمین گاه خشم و غضب می باشد. خشم شعبه ای از دیوانگی است زیرا در آن حالت عقل از کار می افتد، کنترل انسان از دست می رود و از خود غافل و بیگانه می شود؛ چه فرصتی طلایی تر از این فرصت برای دشمن خواهد بود؟ با از دست رفتن کنترل و انزوای عقل اعضای بدن به ویژه زبان به فرمان دشمن ها شده، فاجعه ها می آفریند. ناسزاها، تهمت ها، دروغ ها، افشای رازها، آبرو ریختن ها، ستم ها و قتل ها و... در این شرایط بروز می نماید و هر کدام به تنهایی همانند تیری زهرآلود از ناحیه ی دشمن قسم خورده، قلب را نشانه می گیرد و آدمی را از پای در می آورد. (نراقی، 79) بی دلیل نیست که خشم و غضب را سپاهی از سپاهیان دشمن می شناسند. آن گونه که حضرت علی علیه السلام به حارث همدانی می فرماید: «احذر الغضب فإنه جند عظیم من جنود إبلیس» (نهج البلاغه، نامه ی 460/69)، «از خشم بپرهیز که آن سپاهی بزرگ از سپاهیان ابلیس است.» در جای دیگر به ابن عباس چنین مرقوم می فرماید: «إیاک و الغضب فإنه طیرة من الشیطان» (همان، نامه ی 466/76)، «از خشم برحذر باش که آن بهره و سهمی- و یا روزی و رزقی- از شیطان است». «خشم، بزرگ ترین کمند برای شیطان و آتش پاره ای از شیطان است که در دل آدمی برافروخته می شود. (خوانساری، 83/5)» حالتی نفسانی است که نور عقل را می پوشاند و اثر قوه ی عاقله را ضعیف می کند. (نراقی، 79)،
پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم) در این باره فرمودند:
«أن الغضب من الشیطان و أن الشیطان خلق من النار و إنما یطفی النار الماء فإذا غضب أحدکم فلیتوضأ» (فرید تنکابنی، 411؛ خسروانی، 381/3)، «خشم از شیطان است و شیطان از آتش پدید آمده و آتش را با آب خاموش توان کرد و وقتی یکی از شما خشمگین شدید وضو گیرید.»
حضرت علی (علیه السلام) در نامه ای به عبدالله بن العباس فرمودند: «در هنگام روبروشدن با مردم و در مجلس خود و در زمان داوری و دادگری گشاده رو و فروتن باش و خویشتن را از غضب دور بدار که به راستی، غضب، سبکی و کم عقلی است از سوی شیطان که عارض انسان می شود که هر چه تو را به خدا نزدیک کند، تو را از آتش دوزخ دور می سازد و آن چه تو را از خدا دور سازد، به آتش دوزخ نزدیک می کند.» (نهج البلاغه، نامه ی 465/76)، و آن کس از گزند شیطان در امان می ماند که بر خشم خود فائق گردد. «ظفر بالشیطان من غلب غضبه» (تمیمی آمدی، 247/2)، «بر شیطان پیروز گشته کسی که بر خشم خود غالب شود.»
* 4-غفلت:
از دیگر راه های تصرف دل آدمی توسط شیطان غفلت و فراموشی است که ریشه و اساس هر ضلالت و باطلی می باشد، (طباطبایی، 439/8) آن هم غافل شدن از خداوند تبارک و تعالی که از اصل الاصول است (نجارزادگان (محمدی)، 158) «غفلت پدیده ای است که نیروی حساب گری انسان را فلج می کند و هیچ قانونی را برای او ضروری و مبنای محاسبه مطرح نمی کند. زیرا انسان غافل همواره در خوابست و همه ی اصول و قوانین را مرده می پندارد مگر آن موقع که به سود او به جریان افتد». (جعفری، 201/7) غافلان می شنوند «اما اصواتی را که برای آخرت آن ها سودمند نیست و ویرانی خانه های اخروی را در بر می گیرد.» (الجنابذی، 482/5) و از برایشان دلهائیست که ارزش های والای انسانی را درک و فهم نمی کنند، (طیب، 35/6) حضرت علی (علیه السلام) فرموده: « ما أغفلت من نفسک فإنک مترف قد أخذ الشیطان منک مأخذه و بلغ فیک أمله و جری منک مجری الروح و الدم» (نهج البلاغه، نامه ی370/10)، «ای انسان که در سرای غفلت به سر می بری) ترا به آن چه که از خودت غفلت داری آگاه سازم، تو فرورفته ی در ناز و نعمتی، نعمت ترا سرکش گردانیده و از این رو شیطان در تو جای گرفته و به آرزوی خود رسیده و در تو مانند جان و خون روان شده است، چنان بر تو مسلط است که کاری نکرده و سخنی نگوئی مگر به دستور و فرمان او.»
(فیض الاسلام، 842)
قرآن کریم می فرماید:
«و لقد ذرأنا لجهنم کثیرا من الجن و الإنس لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم أعین لا یبصرون بها و لهم آذان لا یسمعون بها اولئک کالأنعام بل هم أضل أولئک هم الغافلون» (الاعراف/179)، « و در حقیقت، بسیاری از جنیان و آدمیان را برای دوزخ آفریده ایم {چرا که} دل هایی دارند که با آن {حقایق} دریافت نمی کنند و چشمانی دارند که با آن ها نمی بینند و گوش هایی دارند که با آن ها نمی شنوند. آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه ترند. {آری،} آن ها همان غافل ماندگانند.»
* 5- هواپرستی:
یکی دیگر از مؤثرترین راه های نفوذ شیطان بر آدمی «هواپرستی» است، شاید بتوان گفت از جمله مهم ترین ابزار کار اوست. زیرا هواپرستی از درون انسان سرچشمه می گیرد آدمی با پیروی از هواهای نفسانی، عقل را که حاکم عادل و بزرگ ترین نعمت الهی است خفه می کند و ظلمت نفس را بر نورانیت عقل غلبه می دهد و او را به اسارت فرمانده ی پایگاه هوی و هوس که شیطان است در می آورد. (نجارزادگان (محمدی)، 138) آن گونه که حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: «کم من عقل أسیر تحت هوی أمیر» (نهج البلاغه، حکمت506/211)، «چه بسا عقل که در چنگ هوای نفس اسیر شده، هوا، امیر اوست». « در حقیقت انسان از طریق هواهای نفسانی به مرحله پست حیوانیت سوق داده می شود» (الجنابذی، 122/13) در آن لحظه است که شیطان از راه شهوات نفسانی و صفات خبیثه (طیب، 29/12) و با نیروی جاذبه ای که دارد خاطرات و اندیشه های او را به سوی خود جلب می کند ( حسینی همدانی، 128/15)، و آن چنان رشته ای در گردن او انداخته، پس به هر کجا که بخواهد می برد (بابایی، 370/4)، خود را قرین و هم نشین دائمی او می گرداند. خداوند می فرماید:
«و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له شیطانا فهو له قرین» (الزخرف/36)، «هر کس که از یاد خدای رحمان روی گرداند، شیطانی بر او می گماریم که همواره همراهش باشد.» این هم نشینی سبب می گردد تا عقل و اندیشه و احساسات برین را فدای امیال و هواهای نفسانی خود قرار دهند (جعفری، 297/13) و هر گاه سخن حقی به او بگویند از پذیرفتن آن سرباز زند، (طباطبایی، 151/18) در این موقع است که فتنه ها و آشوب ها برپا خاسته و سبب پنهان گذاشتن حقایق و ایجاد اختلافات بی پایه و اساس می گردد.
در نهج البلاغه شریف این جملات نورانی را می خوانیم که: « إنما بدء وقوع الفتن أهواء تبتع و أحکام تبتدع یخالف فیها کتاب الله و یتولی علیها رجال رجالا علی غیر دین الله» (نهج البلاغه، خطبه ی 88/50)، «همانا منشأ فتنه و فسادها در میان مردم پیروی از خواهش های نفسانی و صدور احکام خلاف شرع و ناسازگار با کتاب خدا قرآن است. گروهی زمام حکومت مخالف با دین خدا را به دست می گیرند و گروه دیگری نیز از آن ها فرمان می برند در نتیجه فتنه و فساد در میان مردم شایع می شود» و در ادامه می فرماید: «فلو أن الباطل خلص من مزاج الحق لم یخف علی المرتادین و لو أن الحق خلص من لبس الباطل انقطعت عنه ألسن المعاندین» (همان)، «حال اگر باطل با حق در هم نمی شد، راه حق بر طالبانش پوشیده نمی ماند و اگر حق در میان باطل پنهان نمی گشت، دشمنان هیچ گاه نمی توانستند زبان به بد گویی از حق بگشایند.»
حضرت علی (علیه السلام) در کلام زیبایش به صراحت به بزرگ ترین آفت پیروی از هواهای نفسانی که همان مختلط شدن حق با باطل می باشد بیان کرده است و فرموده: «و لکن یوخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فیمزجان فهنالک یستولی الشیطان علی اولیائه و ینجو الذین سبقت لهم من الله الحسنی» (همان)، «ولکن چون شاخه ای از حق و شاخه ای از باطل می گیرند و با هم می آمیزند، در این موقع است که میدان برای وسوسه های شیطان باز می شود و باطل را به صورت حق جلوه می دهد و قهرا راه بدگویی از حق برای دشمنان دین باز می شود تنها کسانی که لطف خدا شامل حالشان گشته از اضلال شیطان نجات می یابند».
آنان که از هواهای نفسانی پیروی می کنند، به جای بهره مندی متعادل از غرایز و نعمت های طبیعی خدادادی، غرق در غرایز مصنوعی و شیطانی گشته تا حدی که مرزهای شرعی و اخلاقی را در هم
می شکنند و با پیروی از هواهای شیطانی عقل و وجدان را سرکوب کرده و خود را به سوی دشمن ترین دشمن خود که همان نفس درون اوست می کشاند. در صورتی که اگر اندکی در آیات الهی نظر افکنیم می بینیم که خداوند جل جلاله فرموده:
«إن عبادی لیس لک علیهم سلطان إلا من اتبعک من الغاوین» (الحجر/42)، « تو را بر بندگان من تسلطی نیست، مگر بر آن گمراهانی که تو را پیروی کنند». پس این انسان است که با پیروی از خواهش های شیطانی راه ورود شیطان را باز می کند و خود را در دام بدبختی و فلاکت قرار می دهد که حضرت علی (علیه السلام) در این باره می فرماید: «والشقی من انخدع لهواه و غروره» (نهج البلاغه، خطبه ی 117/86)، «بدبخت کسی است که فریب هوای نفس خود را بخورد». حضرت علی (علیه السلام) خطر پیروی از هوی پرستان را آن قدر زیاد می بیند که هشدار می دهد مبادا با آن ها مجالست کنید زیرا شیطان در کنار ایشان است: « و مجالسة أهل الهوی منساة للإیمان و محضرة للشیطان»
(همان)، « هم نشینی با هواپرستان باعث فراموشی ایمان و حضور شیطان است». آن گونه که حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: « ولا ترخصوا لأنفسکم فتذهب بکم الرخص مذاهب الظلمة» (نهج البلاغه، خطبه ی 117/86)، « در کارها مداهنه و سهل انگاری نکنید که این سهل انگاری شما را به ارتکاب معصیت می افکند»، و نفس های سرکش خود را فرصت ندهید که معصیت را آسان پندارند چرا که این فرصت ها شما را به راه های ستمکاران می برد در نتیجه سبب پیروی از آن ها شده (فیض الاسلام، 206) پرده ی تاریک به چهره ی جهان هستی می زند که باعث تباه گشتن جسم و روح انسان می گردد. ( جعفری، 182/6)
* 6- دنیاطلبی:
«اعلموا أنما الحیاة الدنیا لعب و لهو و زینة و تفاخر بینکم و تکاثر فی الأموال و الأولاد ... متاع الغرور» (الحدید/20)، « بدانید که زندگی دنیا، درحقیقت بازی سرگرمی و آرایش و فخرفروشی شما به یکدیگر و فزون جویی در اموال و فرزندان است... و زندگانی دنیا جز کالای فریبنده نیست». «لهو» به معنای هر چیز بیهوده و بی ارزش که انسان را از کار مهم باز می دارد و «لعب» به معنی کارهای منظمی است که با نظم خیالی صورت می گیرد (طباطبایی، 224/16)، « همانند بازی کودکانی که ساعتی بیش نیست و بعد از مدتی از هم جدا می شوند، بازی کنندگان دنیا متفرق و نابود می گردند.» (طبرسی، 18/5) آیه شریفه دوران های پنجگانه ی عمر آدمی را معرفی می کند که عبارتند از: غفلت، سرگرمی، تجمل گرایی، تفاخر و تکاثر (بابایی، 105/5؛ طباطبایی، 289/19)
حضرت علی (علیه السلام) در یک تشبیه زیبا درباره ی دنیا می فرماید:« مثل الدنیا کمثل الحیة لین مسها و السم الناقع فی جوفها یهوی إلیها الغر الجاهل و یحذرها ذو اللب العاقل» (نهج البلاغه، حکمت 498/119)، « مثل دنیا، همچون مار است که چون لمس کنی نرم است اما در دورن آن، سم کشنده است. انسان فریب خورده ی نادان به آن (یعنی دنیا) میل و توجه می کند و خردمند عاقل از آن حذر می نمایند» لذا قرآن کریم می فرماید: «إن الذین لایرجون لقاءنا و رضوا بالحیاة الدنیا و اطمأنوا و الذین هم عن آیاتنا غافلون، اولئک مأواهم النار بما کانوا یکسبون» (یونس/8-7)، «کسانی که امید به دیدار ما ندارند و به زندگی دنیا دل خوش کرده و بدان اطمینان یافته اند و کسانی که از آیات ما غافلند آنان به {کیفر} آن چه به دست می آورند، جایگاهشان آتش است».
خود قرآن کریم به زیبایی به این موضوع اشاره کرده و فرموده:
«زین للناس حب الشهوات من النساء و البنین و القناطیر المقنطرة من الذهب و الفضة و الخیل المسومة و الأنعام و الحرث ذلک متاع الحیاة الدنیا» (آل عمران/ 14)، « دوستی خواستنی ها {ی گوناگون} از زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سیم و اسب های نشان دار و دام ها و کشتزار{ها} برای مردم آراسته شده {لیکن} این جمله مایه ی تمتع زندگی دنیاست و {حال آنکه} فرجام نیکو نزد خداست».
* نتیجه گیری:
شیطان جهت حمله به انسان از راهها و وسایلی استفاده می کند که قطعا در صورت عدم شناخت آنها می توان سد راه او شد. حملات شیطانی و کمین گاه های او جهت حمله، معمولاً آشکار و در دیدرس عوم نیست. او چون هر دشمنی از نقاطی حمله می کند که فرد احتمال آنها را کمتر می دهد و آسیب پذیرتر باشد. محل وسوسه و اغواگری شیطان، قلب و منافذ ورودی او نقایص وجودی اش می باشد که به راحتی شیطان آنها را شناسایی کرده و از آنجا حمله می کند. مهمترین راههای نفوذ شیطان به قلب انسان همان هاست که خود وی نیز بدان جهت از بارگاه قرب ربوبی مطرود شد. وقتی شیطان "خود" را دید و در برابر فرمان الهی مقاومت نمود، و وقتی برای خود تصور بزرگی نمود، این تصور باعث کوچک دیدن اطاعت خدا شد و نافرمانی کرد. پس تکبر، خشم و غضب، حسادت، هواپرستی و دنیاطلبی نیز این چنین شیطان را مسلط بر زندگی انسان می کند.
انسان، که همان اشرف مخلوقات لقب گرفته خود، خواهان جاودانگی است؛ خداوند نیز این خواسته انسان را تحقق بخشیده آن را جاودانه گردانیده، اما نه جسمش را بلکه خودِ انسان که همان روحِ اوست. این روح پس از مفارقت از جسم به مقتضای حالاتی که دارد خداود او را به عالَمی به نام برزخ منتقل می‌سازد
چکیده
انسان، که همان اشرف مخلوقات لقب گرفته خود، خواهان جاودانگی است؛ خداوند نیز این خواسته انسان را تحقق بخشیده آن را جاودانه گردانیده، اما نه جسمش را بلکه خودِ انسان که همان روحِ اوست. این روح پس از مفارقت از جسم به مقتضای حالاتی که دارد خداود او را به عالَمی به نام برزخ منتقل می‌سازد تا اولاً جواب‌گوی اعمال انجام داده دنیایی خود باشد، ثانیاً ادامه طریق داده، به سوی جاودانگی خود سوق پیدا کند. حال، انسان در این دنیا و پیش از مفارقت روحش یا اصلاً نمی‌داند عالم برزخی وجود دارد و یا اینکه وجود عالم برزخ را دانسته ولی نمی‌داند عالم برزخ چگونه عالَمی است؟ و هزاران سؤال دیگر در مورد برزخ برای وی مجهول است. این مقاله ما را بر آن داشت تا ابتداءً به مفهوم و ضرورت برزخ پرداخته، سپس اثبات برزخ را از دیدگاه آیات و روایات بیان نموده و در نهایت، توضیحاتی کلی در مورد برزخ و عالم پس از مرگ بیان نماییم.
کلید واژه: مرگ، برزخ، انسان، دنیا، آخرت، بهشت، جهنم.
مقدمه
«مِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛ پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند!» (1)
یکی از اصول مهم اعتقادات، مسئله معاد جسمانی است که از ضروریات دین اسلام می‌باشد؛ به این معنا که در روز موعود همین جسم و روح به صحنه قیامت باز گردانده می‌شوند. آیات متعددی نیز بر این مهم دلالت دارند؛ مانند: «بَلَی قَادِرِینَ عَلَی أَن نُّسَوِّیَ بَنَانَهُ؛ آری قادریم که (حتّی خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتّب کنیم!»، (2) «ضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ یُحْیِی الْعِظَامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ به کلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ؛ برای ما مثالی زد و آفرینش خود را فراموش کرد و گفت: چه کسی این استخوان‌ها را زنده می‌کند در حالی که پوسیده است؟! بگو: «همان کسی آن را زنده می‌کند که نخستین بار آن را آفرید؛ و او به هر مخلوقی داناست!»، (3) «إِن تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ أَئِذَا کُنَّا تُرَابًا أَئِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ؛ اگر (از چیزی) تعجب می‌کنی، عجیب گفتار آن‌هاست که می‌گویند: آیا هنگامی که ما خاک شدیم، (بار دیگر زنده می‌شویم و) به خلقت جدیدی بازمی‌گردیم؟!» (4)
مفهوم برزخ
شاید بتوان ادعا کرد که همه لغت شناسان واژه «برزخ» را حائل بین دو چیز می‌دانند. جوهری در صحاح تصریح کرده است: «برزخ حائل بین دو چیز است و مابین دنیا و آخرت، از هنگام مرگ تا بعث را نیز برزخ گویند؛ لذا کسی که بمیرد داخل برزخ شده است.» (5)
بدین ترتیب باید گفت «برزخ در معنای لغوی چیزی است که میان دو چیز مختلف حائل باشد؛ خواه با آن دو چیز مناسبتی داشته باشد، خواه نداشته باشد؛ چنانکه آن را به معنای اعراف یا وضع میان بهشت و دوزخ و نیز به معنای زمانه‌ای که میان وقت مرگ و روز قیامت است، به کار برده‌اند. حکما و فلاسفه اسلامی با رعایت معنای لغوی این کلمه واسطه و حد فاصل میان مادیات و مجردات صِرف را برزخ یا عالم مثال خوانده‌اند؛ البته عالم در نظر شیخ شهاب‌الدین سهروردی خیال منفصل شناخته می‌شود و در نظر صدرالمتألهین شیرازی خیال متصل به شمار آید. بنابراین برزخ چه به عنوان عالم خیال منفصل دانسته شود و چه به عنوان عالم خیال متصل، واسطه و مرتبه‌ای از هستی است که در میان موجودات مادی و مجردات محض قرار گرفته است.» (6)
این واژه سه بار در قرآن تکرار شده که در هر سه مورد در لغت به معنای حائل و وسط به کار رفته است. (7)
مقصود ما از برزخ، معنای مصطلح آن در قرآن و روایات است؛ یعنی عالمی که بین دنیا و قیامت قرار گرفته و از منظر روایات، قرآن از آن با عنوان برزخ تعبیر کرده است. و با عالم ماده و دنیا تفاوت اساسی دارد. موجودات این عالم مادی نیستند؛ ولی از برخی ویژگی‌های موجودات مادی نیز بی‌نصیب نیستند؛ مثلاً دارای شکل، صورت، حد، کم، کیف و اعراض فعلیه هستند. حالات مختلفی همچون سختی، راحتی، نگرانی، شادمانی و... نیز برای افراد، در آن عالم وجود دارد. (8)
اهمیت و ضرورت بحث از برزخ
می‌دانیم که مسئله معاد جسمانی، به معنای بازگشت روح آدمی به همین بدن است. که در اینجا ممکن است گفته شود آیا آدمی روح دارد؟ و اگر چنین است، چه اشکالی دارد که با فرا رسیدن مرگ، روح و جسم آدمی هر دو معدوم شده و در قیامت خدای قادر متعال انسانی شبیه همین انسان دنیوی و مرکب از روح و بدن را دوباره ایجاد کند؟ ولی باید توجه داشت که در این صورت معادی تحقق پیدا نکرده؛ بلکه این روح با فرا رسیدن مرگ هم نابود نمی‌شود - اگر چه اجزای بدنش متلاشی گردند - و نهایتاً در موعد مقرری همه اجزای متفرق، جمع شده و روح دوباره به آن تعلق می‌گیرد، در این صورت همان انسانی که در دنیا می‌زیسته، این بار به صحنه قیامت باز گردانده می‌شود. پس لازم است تا در مورد سرنوشت روح پس از قطع علاقه از بدن، جستجویی صورت گیرد تا دریابیم آیا تا قیامت باقی است؟ و اگر باقی است در کجا و در چه وضعیتی به سر می‌برد؟ آیا اعمال دنیوی انسان در کیفیت حیات پس از مرگ تأثیر مثبت یا منفی خواهد داشت؟
پاسخ مثبت یا منفی به هر کدام از این سؤالات در تغییر و تحول چگونگی زندگی دنیوی انسان نیز تأثیر به سزایی خواهد داشت؛ از این رو بحث درباره حیات برزخی و عالم ارواح اهمیت ویژه و بلکه ضرورت دارد؛ زیرا مادامی که ثابت نشود مرگ امری وجودی و به معنای انتقال ارواح به عالمی دیگر است - نه به معنای معدوم شدن - و اینکه آدمیان تا قیامت در آن عالم (برزخ) به سر می‌برند، نمی‌توان معاد را اثبات کرد؛ به همین دلیل اثبات معاد که یکی از ارکان اعتقادات است، بر اثبات بقای ارواح توقف دارد. البته باید توجه داشت که اعتقاد به وجود عالم برزخ و مسئله بقای ارواح، امری نیست که تنها در دین اسلام مطرح باشد و فقط مسلمانان بر حسب اعتقادشان برای آن اهمیت قائل باشند؛ بلکه در همه ادوار تاریخی چنین عقیده‌ای وجود داشته و همه ادیان آسمانی هم از آن سخن گفته‌اند، و این حاکی از امیت مسئله است. (9)
ادله وجود برزخ در آیات و روایات
آیات و روایات متعددی بر وجود برزخ دلالت می‌کنند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
«حَتَّی إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛ (آنها همچنان به راه غلط خود ادامه میدهند) تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد، می‌گوید: «پروردگار من! مرا بازگردانید! شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم!» (ولی به او می‌گویند:) چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می‌گوید (و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است)! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند!» (10)
آیه شریفه، این حقیقت را بیان می‌کند که کافران و ستمگران گمراه، به هنگام مرگ، جهت انجام دادن عمل صالح و جبران گذشته خود، تمنای بازگشت به دنیا را دارند؛ اما - بر خلاف انتظارشان - گفته می‌شود: این گفتار کلمه‌ای است که آنان، فقط بر زبان جاری کرده و بی‌اثر است و برگردانده هم نمی‌شوند. برای اینان «برزخی» فرا روی‌شان خواهد بود و ناچار باید در آن بمانند تا روزی که برانگیخته شوند.
«إِنِّی آمَنتُ بِرَبِّکُمْ فَاسْمَعُونِ قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ به ما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ؛ (به همین دلیل) من به پروردگارتان ایمان آوردم؛ پس به سخنان من گوش فرا دهید!» (سرانجام او را شهید کردند و) به او گفته شد: «وارد بهشت شو!» گفت: «ای کاش قوم من می‌دانستند... که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی داشتگان قرار داده است!» (11)
این آیه شریفه هم به خوبی بر مدعا دلالت می‌کند؛ زیرا وقتی مؤمن آل یس را شهید کردند - او مردی مؤمن بود که به یاری فرستادگان حضرت عیسی علیه‌السلام شتافت و مشرکان و گمراهان را به پیروی از آنان فرا خواند و با شهامت هر چه بیشتر نه تنها مردم را به حمایت از فرستادگان آن حضرت دعوت کرد و گفت: «از کسانی پیروی کنید که از شما مزدی نمی‌خواهند و خود هدایت یافته‌اند! من چرا کسی را پرستش نکنم که مرا آفریده، و همگی به سوی او بازگشت داده می‌شوید؟!» بلکه خود نیز ایمان آورد و گفت: «(به همین دلیل) من به پروردگارتان ایمان آوردم؛ پس به سخنان من گوش فرا دهید!» ولی متأسفانه نه تنها توصیه‌ها و سفارش‌ها و نصیحت‌های او در دل سخت مردم اثری نگذاشت، بلکه آتش عداوت و دشمنی را در دل آنان برانگیخته، بر او هجوم آوردند و او را زیر دست و پا شهید کردند. - به او گفته شد تا داخل بهشت شود او هم آرزو کرد و گفت: «ای کاش قوم من می‌دانستندکه خدا مرا بخشیده و مرا از گرامی شدگان قرار داده است.»
این آیات هم به خوبی دال بر وجود عالم برزخ می‌باشند؛ وگرنه آرزوی مؤمن آل یس برای آگاه شدن قومش از حالات او، معنا ندارد. این نکته دلالت می‌کند که قوم وی در دنیا بوده و هیچ گونه اطلاعی از وضعیت او نداشتند؛ به همین سبب نمی‌توان گفت آیه شریفه درباره قیامت است؛ زیرا سیاق آیه حاکی از آن است که بلافاصله پس از مرگ مؤمن آل یس به او گفته شد: «اُدْخُلِ الْجَنَّةَ» و این جنت با بهشت برزخی تناسب دارد. گفتار همراه با آرزوی او «کاش قومم می‌دانستند خدا مرا بخشیده و به من منزلتی بس رفیع عنایت فرموده» نیز، مؤیِّد این مطلب است.
علامه طباطبایی رحمه‌الله در ذیل آیه شریفه می‌گوید: خطاب «اُدْخُلِ الْجَنَّةَ» از آن حکایت می‌کند که قومش او را کشتند؛ آنگاه از ساحت الهی بر او ندا شد که داخل بهشت شود. این مطلب را آیه بعد «وَ مَا أَنزَلْنَا عَلَی قَوْمِهِ مِن به عدهِ مِنْ جُندٍ مِّنَ السَّمَاء وَ مَا کُنَّا مُنزِلِینَ؛ و ما بعد از او بر قومش هیچ لشکری از آسمان نفرستادیم، و هرگز سنت ما بر این نبود.» (12) تأیید می‌کند. پس همین که واژه «قِیلَ اُدْخُلِ الْجَنَّةَ» به جای اخبار از قتل او آورده شد، اشاره به این معناست که بین کشته شدن او به دست قومش و امر شدن او به دخول به بهشت، هیچ فاصله‌ای نبوده و مثل این که قتل او به دست آن مردم، همان امر شدن او به دخول بهشت تلقی شده است. (13)
عبد الرحمن بن سنان گوید: از چگونگی و کیفیت حوض کوثر از امام صادق علیه‌السلام سؤال کردم. حضرت فرمودند: حوضی است که مابین بُصری (قریه‌ای از شام) و صَنعا قرار دارد (یا اینکه بزرگی آن به این مقدار است). آیا دوست داری آن را ببینی؟ عرض کردم: بله، گوید: حضرت دست مرا گرفته به پشت مدینه بردند، سپس پای مبارک خود را به زمین زدند، (ناگهان) نهری را جاری دیدم که از یک طرف آن آبی سفیدتر از برف جاری بود و از جانب دیگر آن شیری سفیدتر از برف، و در وسط آن شرابی بهتر (و خوش‌رنگ‌تر) از یاقوت در جریان بود؛ پس چیزی نیکوتر از آن، خَمری که بین نهر شیر و آب قرار داشت ندیدم.
سپس عرض کردم: فدایت گردم، این نهر از کجا سرچشمه گرفته و مجرای آن کجاست؟ فرمودند: این‌ها چشمه‌هایی هستند که خداوند در کتابش ذکر کرده؛ نهرهایی در پشت بهشت هستند چشمهای از آب و چشمهای از شیر و چشمهای از شراب در این نهر، جاری هستند... عرض کردم: فدایت گردم، هیچ‌گاه روزی را مانند امروز ندیدم و فکر نمی‌کردم مسئله از این قرار باشد. حضرت فرمود: این کمترین چیزی است که خدای تعالی برای شیعیان ما آماده کرده.
همانا مؤمن هنگامی که از دنیا رفت، روحش به جانب این نهر آمده، و از باغهای اطراف آن استفاده می‌کند و از شراب آن می‌آشامد و به درستی دشمن ما هنگامی که از دنیا برود، روحش به وادی «برهوت» سوق داده شده و در عذاب آن جاودان گردد و از زقوم آن به او خورانده و از حمیمش به او نوشانده شود؛ پس، از این وادی، به خدا پناه ببرید. (14)
روایت شریفه، صریح در وجود عالم برزخ و نعمت‌ها و عذاب‌های برزخی است و به توضیح بیشتر نیاز ندارد.
امام صادق علیه‌السلام طبق روایتی می‌فرمایند: «هنگامی که مردگان خود را قبل از طلوع خورشید زیارت کنید (آنها زیارت شما را) می‌شنوند و شما را پاسخ می‌گویند؛ اما اگر بعد از طلوع خورشید آنها را زیارت نمایید، می‌شنوند؛ اما پاسخگو نیستند.» (15)
طبیعی است که اگر عالم برزخ وجود نداشته باشد، روایات این‌چنینی هم نباید معنای معقولی داشته باشند؛ زیرا وقتی مردگان به خاک و مادّه بی‌شعور تبدیل شوند و حقیقتی دیگر از انسان (که تمامیت انسانیت او را تشکیل میدهد) در عالمی دیگر وجود نداشته باشد تا دعای خیر و زیارت زندگان را بشنوند، نمی‌توان گفت آنان صدای شما را می‌شنوند و پاسخ میدهند. (16)
انس بن مالک گوید: رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تا سه روز کشته‌های بدر را رها کردند؛ آنگاه نزد آنان آمده و ایستادند و آنان را ندا کرده و فرمودند: ای اباجهل بن هشام، ای امیۀ بن خلف، ای عتبۀ بن ربیعه، آیا آن وعده‌ای را که پروردگارتان به شما داده بود، حق (مطابق واقع) یافتید؟! پس همانا من آنچه را که پروردگارم به من وعده داده بود، حق یافتم.
هنگامی که عمر، کلام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را شنید، گفت یا رسول الله! چگونه آنان سخن شما را می‌شنوند و چطور می‌توانند جواب شما را بدهند؛ در حالی که مرداری بیش نیستند؟ حضرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: قسم به آن کسی که جانم در دست اوست! شما نسبت به سخنان من شنواتر از آنان نیستید؛ اما آنان قدرت پاسخ‌گویی ندارند؛ سپس امر کردند تا آنها را کشان‌کشان به چاه بدر بیفکنند. (17)
شبیه این جریان پس از خاتمه جنگ جمل نیز اتفاق افتاد؛ هنگامی که امیرالمؤمنین علیه‌السلام به همراه عمار یاسر و عده‌ای از اصحابش کشته‌های جنگ را ملاحظه کردند، مطالبی فرمودند؛ هنگامی که به کعب بن ثور رسیدند در حالی که او بر زمین افتاده و قرآن بر گردنش آویزان بود، حضرت امر فرمودند تا قرآن را از گردنش جدا نموده در جای پاکی قرار دهند؛ سپس فرمودند: «ای کعب بن ثور! آنچه را که خدا به من وعده داده بود، حق یافتم؛ آیا تو هم آنچه را که خدا وعده‌ات داده بود، حق یافتی؟» سپس فرمود: تا او را به پهلو بخوابانند و از (کنار جنازه) او گذشتند.
همچنین وقتی حضرت ملاحظه کردند که طلحه روی زمین افتاده، دستور دادند تا او را نیز بنشانند، آنگاه خطاب به او همان مطالبی را که فرمودند که قبلاً خطاب به کعب بن ثور فرموده بودند. در این هنگام مردی از قرّا در مقابل آن حضرت ایستاده و عرض کرد: یا امیر المؤمنین! این چه کلامی است (این کشته‌ها شایستگی آن را ندارند تا مورد خطاب قرار گیرند) اینان مرده‌اند و کلام شما را نشنیده و جواب شما را هم نمی‌دهند. حضرت فرمودند: «همانا آنان کلام مرا می‌شنوند؛ همان‌طور که اصحاب قلیب (در بدر که در روایت قبل به آن اشاره شد) کلام حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را شنیدند، و اگر اجازه داشتند که جواب بدهند، شگفت زده می‌شدی.» (18)
باز از آن حضرت نقل شده که روزی پس از بازگشت از صفین در پشت کوفه خطاب به قبرستانی که در آنجا واقع بود، فرمودند: «ای کسانی که در دیار وحشتناک ساکنید و در مکان‌های بی‌آب و گیاه و خالی از اشخاص (به سر می‌برید) و ای اهل قبرهای تاریک، و ای ساکنان خاک، و ای اهل غربت و دوران از وطن، ای کسانی که تنهایید و ای کسانی که ترسانید، شما کسانی هستید که قبل از ما رفتید و ما پیروانتان هستیم که به شما ملحق خواهیم شد؛ اما خانه‌هایتان را ساکن شدند، زنانتان به ازدواج در آمدند و اموال شما تقسیم شد؛ این خبری بود که نزد ما بود، شما چه خبری دارید؟ آنگاه حضرت توجهی به اصحاب نمودند و فرمودند: آگاه باشید که اگر آنها در سخن گفتن مأذون بودند، هر آینه به شما خبر می‌دادند که بهترین توشه آخرت، تقواست.» (19)
یونس بن یعقوب گوید: امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «هنگامی که شخصی از دنیا برود (درگذشتگان قبل از او) نزد او جمع شده و درباره کسانی که از دنیا رفته‌اند یا در دنیا باقی مانده‌اند، از او سؤال می‌کنند؛ پس اگر شخص (مورد سؤال) درگذشته است، ولی بر آنان وارد نشده، گویند: سقوط کرد، سقوط کرد، و سپس بعضی از آنان به بعضی دیگر گویند: او (تازه وارد) را رها کنید تا از مرارت‌ها و سختی‌هایی که مرگ بر او وارد کرده (استراحت نموده و) آرامش پیدا کند.» (20)
این روایات با صراحت از عالمی سخن می‌گویند که ارواح گذشتگان در آنجا هستند؛ عالمی که نه از سنخ عالم دنیوی است و نه از سنخ قیامت. (21)
عالم برزخ کجاست؟
دانستیم فاصله زمانی بین مرگ و قیامت «عالم برزخ» نامیده شده و مردگان تا برپایی قیامت، در عالم برزخ به سر می‌برند. لازمه این علم این است که معتقد شویم همه آن‌هایی که از ابتدای خلقت عالم هستی تا کنون از دنیا رفته و از این پس نیز می‌میرند از انبیاء و اولیاء و صالحین گرفته تا پادشاهان و ظالمین و مستکبرین و مشرکین، همگی در آن عالم جمع هستند و در انتظار برپایی قیامت به سر می‌برند که البته معتقد هم هستیم.
اینک به این نکته می‌پردازیم که: عالم برزخ کجاست؟ آیا عالم برزخ جزء این عالم است؛ یعنی آیا عالم برزخ جزء این عالم است؛ یعنی آیا برزخ در همین دنیاست و مثلاً همین خورشید و ماه بر آن طلوع و غروب دارد، و ارواح اموات چه مؤمن و چه کافر در روز این عالم یک حالت و در شب این عالم دارای حالت دیگری هستند؟ یا اینکه طلوع و غروب خورشید برای اهل این دنیا اثر دارد و شب و روز برای برزخیان تأثیری ندارد؟.
این‌ها سؤالاتی است که در اذهان بسیاری از مؤمنینِ به معاد وجود دارد. اینک به عنوان مقدمه، توجه علاقه‌مندان را به مطالب زیر جلب می‌نماییم:
1. عالم قیامت هنوز برپا نشده و یکی از مقدمات برپایی آن نابودی نظام این عالم است و به تعبیر قرآن، قیامت وقتی برپا می‌شود که: «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انکَدَرَتْ وَ إِذَا الْجِبَالُ سُیِّرَتْ وَ إِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ وَ إِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ؛ در آن هنگام که خورشید در هم پیچیده شود، و در آن هنگام که ستارگان بی‌فروغ شوند، و در آن هنگام که کوه‌ها به حرکت درآیند، و در آن هنگام که با ارزش‌ترین اموال به دست فراموشی سپرده شود، و در آن هنگام که وحوش جمع شوند، و در آن هنگام که دریاها برافروخته شوند.»، (22) «إِذَا السَّمَاء انفَطَرَتْ وَ إِذَا الْکَوَاکِبُ انتَثَرَتْ وَ إِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ؛ آن زمان که آسمان [کرات آسمانی] از هم شکافته شود، و آن زمان که ستارگان پراکنده شوند و فرو ریزند، و آن زمان که دریاها به هم پیوسته شود، و آن زمان که قبرها زیر و رو گردد (و مردگان خارج شوند)»، (23) «إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَةٌ خَافِضَةٌ رَّافِعَةٌ إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا وَ بُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا فَکَانَتْ هَبَاء مُّنبَثًّا؛ هنگامی که واقعه عظیم (قیامت) واقع شود، هیچ کس نمی‌تواند آن را انکار کند! (این واقعه) گروهی را پایین می‌آورد و گروهی را بالا می‌برد! در آن هنگام که زمین به شدّت به لرزه درمی‌آید، و کوه‌ها در هم کوبیده می‌شود، و به صورت غبار پراکنده درمی‌آید.» (24)
این‌ها همه علائم فرو پاشیدن نظام این عالم است، و باید بدانیم تا این نظام وجود برپاست، عالم قیامت برپا نشده و مردگان در عالم دیگری به نام «عالم برزخ» به سر می‌برند.
2. در جای خود ثابت است که این خورشید و ماه در عالم قیامت وجود ندارند، و خداوند متعال عالم قیامت را به وسیله نیروی دیگری روشن می‌کند و البته در آن هم اختلاف است که آیا نور و روشنایی قیامت، به وسیله اعمال صالح هر شخص و آن هم برای خود اوست. همان گونه که قرآن شریف فرموده: «یَوْمَ یَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَ الْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِن نُّورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَیْنَهُم به سورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَابُ؛ روزی که مردان و زنان منافق به مؤمنان می‌گویند: «نظری به ما بیفکنید تا از نور شما پرتوی برگیریم!» به آنها گفته می‌شود: «به پشت سر خود بازگردید و کسب نور کنید!» در این هنگام دیواری میان آنها زده می‌شود که دری دارد، درونش رحمت است و برونش عذاب!» (25) و یا چیزی همانند خورشید، عالم قیامت را روشن می‌گرداند و همه خلایق از آن بهره می‌گیرند، در این نیز قرآن شریف می‌فرماید: «وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَ مَن فِی الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرَی فَإِذَا هُم قِیَامٌ یَنظُرُونَ؛ و در «صور» دمیده می‌شود، پس همه کسانی که در آسمانها و زمین‌اند می‌میرند، مگر کسانی که خدا بخواهد؛ سپس بار دیگر در «صور» دمیده می‌شود، ناگهان همگی به پا می‌خیزند و در انتظار (حساب و جزا) هستند.» (26)
بررسی و تحقیق پیرامون دو آیه شریفه و اینکه روشنایی قیامت چگونه و به چه کیفیتی است، به این دلیل که مربوط به بحث قیامت است، در این مجال نمی‌گنجد و علاقه‌مندان باید برای درک معنای دو آیه به تفاسیر مراجعه نمایند. حال در اینجا نیاز است به احادیثی ذیل این مبحث بپردازیم:
1. مرحوم شیخ کلینی در اصول کافی به نقل از علی بن ابراهیم آورده است: حسین بن میسر گفت: از حضرت صادق علیه‌السلام در مورد بهشتی که حضرت آدم علیه‌السلام در آن بوده، سؤال کردم. حضرت فرمودند: «آن باغی است از باغهای دنیا که خورشید و ماه بر آن طلوع می‌کنند، و اگر از باغهای قیامت بود هرگز آدم علیه‌السلام از آن خارج نمی‌شد.» (27)
حدیث فوق از چند جهت قابل توجه است: الف» حضرت آدم علیه‌السلام در آن بهشتی که در عالم قیامت وعده داده شده، خلق نشده و آن بهشت را مشاهده نکرده است. ب» در جایی از این دنیا بهشتی وجود دارد که قابل رؤیت و مشاهده انسانهای عادی نیست و نمی‌توانند به آنجا رفت و آمد کنند و در حقیقت می‌توان گفت: آن بهشت در عین حالی که در دنیاست ولی برای بشر از عوالم غیب محسوب است و البته باید توجه داشت که دنیا منحصر به کره زمین و چند صد کیلومتر اطراف آن نیست. ج» همین خورشید و ماه، آن بهشت را روشن می‌کنند و برای طلوع و غروب دارند و بهترین دلیل، «الف و لام» عهد حضوری است که حضرت بر کلمه «شمس و قمر» درآورده.
2. باز مرحوم شیخ کلینی به نقل از ضریس کناسی می‌نویسد: ضریس گفت از حضرت باقر علیه‌السلام پرسیدم: مردم (مقصود، اهل سنت است) می‌گویند «آب فرات از بهشت خارج می‌شود.» چگونه می‌شود درست باشد در صورتی که این آب از مغرب جاری است (یعنی سرچشمه‌اش مغرب است) و در بین راه چشمه‌ها و جوی‌بارهای دیگری به آن ریخته می‌شود؟ حضرت فرمودند: «بلی، من هم (از پدرانم) شنیده‌ام که خداوند در مغرب زمین بهشتی خلق فرموده و آب فرات شما از آن خارج می‌گردد، و ارواح مؤمنین عصر هر روز به آن بهشت می‌روند و از میوه‌های آن می‌خورند و از نعمت‌های دیگر خداوند بهره می‌گیرند، و همدیگر را ملاقات می‌کنند و چون فجر صادق طلوع کند از آن خارج می‌شوند...» (28)
نعمت‌های برزخی
یکی از نعمت‌های الهی، وجود بهشت برزخی برای مؤمنان است. از آیات و روایات استفاده می‌شود که ارواح مؤمنان در بهشت برزخی از نعمت‌های الهی برخوردارند. برخی از آیات با صراحت از وجود بهشت برزخی سخن گفته‌اند؛ مانند: «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ به ما غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ؛ (سرانجام او را شهید کردند و) به او گفته شد: «وارد بهشت شو!» گفت: «ای کاش قوم من می‌دانستند... که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی‌داشتگان قرار داده است!».» (29) آیه شریفه به روشنی دلالت می‌کند که منظور از جنّت، همان بهشت برزخی است و ذیل آیه، «یَا لَیْتَ قَوْمِی» گواه این مدعاست.
در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: « الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ به ما کُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ همان‌ها که فرشتگان (مرگ) روحشان را می‌گیرند در حالی که پاک و پاکیزه‌اند؛ به آنها می‌گویند: «سلام بر شما! وارد بهشت شوید به خاطر اعمالی که انجام می‌دادید!».» (30) از آیه استفاده می‌شود درود و سلام فرشتگان هنگامی است که روح مؤمنان را اخذ می‌کنند. بدین وسیله به آنان اعلام می‌دارند که شما از هر گونه گرفتاری و ناراحتی در امان هستید؛ سپس به آنها می‌گویند داخل بهشت شوید. منظور از این بهشت، کدام بهشت است؟ آیا بهشت برزخی است یا بهشت در قیامت؟ احتمال دارد منظور بهشت خُلد باشد، ولی آیه شریفه به قرینه سیاق، بهشت برزخی ظهور دارد. (31)
در بعضی از آیات مؤکداً می‌فرماید: «وَ لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحِینَ به ما آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ؛ (ای پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‌اند، و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند. آنها به خاطر نعمت‌های فراوانی که خداوند از فضل خود به ایشان بخشیده است، خوشحالند؛ و به خاطر کسانی که هنوز به آنها ملحق نشده‌اند [مجاهدان و شهیدان آینده]، خوش‌وقتند؛ (زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان می‌بینند؛ و می‌دانند) که نه ترسی بر آن‌هاست، و نه غمی خواهند داشت. و از نعمت خدا و فضل او (نسبت به خودشان نیز) مسرورند؛ و (می‌بینند که) خداوند، پاداش مؤمنان را ضایع نمی‌کند؛ (نه پاداش شهیدان، و نه پاداش مجاهدانی که شهید نشدند).» (32) این آیات به وجود بهشت برزخی تصریح ندارند؛ ولی به نظر می‌رسد شادمانی‌های ویژه، نعمت‌ها و فضل الهی به شهدا پس از کوچ از دنیا، باید در جایگاهی مخصوص باشد؛ آیا می‌توان گفت در جایی غیر از بهشت برزخی است؟ (33)
ابوبصیر از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که حضرت در مورد آنان (مقتولان فی سبیل الله) فرمودند: «به خدا قسم! آنان شیعیان ما هستند که وقتی داخل بهشت شدند و با کرامت الهی رو به رو شدند، نسبت به کسانی که از برادران مؤمنشان به ایشان پیوسته‌اند شادمان خواهند شد و این کلام، قول کسانی که پاداش و کیفر بعد از موت را باطل می‌دانند، رد می‌کند.» (34)
در برخی روایات هم، برزخ را باغی از باغهای بهشت یا گودالی از گودال‌های جهنم دانسته‌اند. از امام سجاد علیه‌السلام نقل شده که فرمودند: «همانا قبر باغی از باغهای بهشت یا حفره‌ای از حفرات جهنم است.» (35) که منظور از قبر در روایت، برزخ است.
وجود بهشت برزخی را می‌توان از آیات دیگری نیز استفاده کرد: «وَ قَالَ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَیْنَا الْمَلَائِکَةُ أَوْ نَرَی رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَکْبَرُوا فِی أَنفُسِهِمْ وَ عَتَوْ عُتُوًّا کَبِیرًا یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلَائِکَةَ لَا بُشْرَی یَوْمَئِذٍ لِّلْمُجْرِمِینَ وَ یَقُولُونَ حِجْرًا مَّحْجُورًا وَ قَدِمْنَا إِلَی مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَّنثُورًا أَصْحَابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُّسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا؛ و کسانی که امیدی به دیدار ما ندارند (و رستاخیز را انکار می‌کنند) گفتند: «چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند و یا پروردگارمان را با چشم خود نمی‌بینیم؟!» آنها درباره خود تکبّر ورزیدند و طغیان بزرگی کردند! (آنها به آرزوی خود می‌رسند،) امّا روزی که فرشتگان را می‌بینند، روز بشارت برای مجرمان نخواهد بود (بلکه روز مجازات و کیفر آنان است)! و می‌گویند: «ما را امان دهید، ما را معاف دارید!» (امّا سودی ندارد!) و ما به سراغ اعمالی که انجام داده‌اند می‌رویم، و همه را همچون ذرّات غبار پراکنده در هوا قرار می‌دهیم! بهشتیان در آن روز قرارگاهشان از همه بهتر، و استراحت‌گاه‌شان نیکوتر است!» (36)
علامه طباطبایی رحمه‌الله می‌فرماید: این آیات، صریح‌ترین آیات قرآنی درباره برزخ است. واژه «مقیل» در آیه شریفه به معنای خواب قیلوله است، و روشن است که در بهشت قیامت خوابی وجود ندارد؛ اما در مورد برزخ باید گفت: خواب‌های دنیوی در آن مطرح نیست؛ ولی نسبت آن به قیامت مانند نسبت خواب به بیداری است؛ از این روی خدای سبحان مردم را به قیام برای ساعت (قیامت) توصیف می‌کند. در روایات هم امام علیه‌السلام می‌فرماید: «برای میت دری به بهشت گشوده می‌شود و به او گفته می‌شود: «نَم قَرِیرُ العِین؛ با شادمانی و خوش‌وقتی بخواب»، یا دری به جهنم گشوده می‌شود و به او گفته می‌شود: «نَم بِشَرِّ حَال؛ به بدترین حالات بخواب».
چنین معنایی در اخبار فراوان آمده است و در هیچ روایتی تصریح نشده که میّت وارد بهشت می‌شود؛ بلکه همه روایات مربوط، از گشودن دری برای مؤمن به سمت بهشت سخن می‌گویند و اینکه او جایگاه خود را در بهشت می‌بیند و روح و راحتی از آنجا بر او داخل می‌شود و به او گفته می‌شود: «نَم قَرِیرُ العِین نَم نَومَۀ العَرُوس؛ با خوش وقتی و شعف بخواب، بخواب همانند خواب عروس.» امام باقر علیه‌السلام نیز در پاسخ به این سؤال که موت چیست، می‌فرمایند: «همان خوابی است که هر شب به سراغ شما می‌آید؛ با این فرق که مرگ، خوابی طولانی است و افراد در روز قیامت از آن بیدار می‌شوند.» (37)
ابوبصر گوید از امام صادق علیه‌السلام درباره ارواح مؤمنان سؤال کردم، حضرت فرمودند: «در حجره‌هایی در بهشت هستند؛ از طعام و شراب آن استفاده می‌کنند.» حضرت نیز فرمودند: «ارواح مؤمنان بر درختی از بهشت قرار دارند، از خوردنی‌ها و نوشیدنیهای آن تناول می‌کنند.» (38)
نتیجه اینکه، روایات متعددی در این زمینه وارد شده که برخی از آنها از گشوده شدن دَرِ بهشت و برخی از برخوردار بودن مؤمنان از نعمت بهشتی سخن می‌گویند؛ همچنین آیه شریفه‌ای که در مورد مؤمن آل‌یس نازل شده، از داخل شدن او به بهشت سخن می‌گوید؛ بنابراین چاره‌ای نیست جز اینکه گفته شود روایاتی که می‌فرمایند: برای میّت دری به بهشت گشوده می‌شود و به او گفته خواهد شد: «نَم قَرِیرُ العِین و...» به این معناست که پس از گشودن در، به آنان گفته می‌شود: «داخل بهشت شوید» و در بهشت به آنها گفته می‌شود: «نَم قَرِیرُ العِین» پس باید کلامی شبیه «ادخلوا» و مانند آن در تقدیر گرفته شود تا جمع بین روایات، امکان‌پذیر باشد. (39)
عذاب‌های برزخی
از دیگر ویژگی‌های برزخ، وجود عذاب‌های برزخی است. این عذاب برای کسانی که استحقاق آن را دارند، امری حتمی است و نمی‌توان آن را انکار و هیچ یک از مسلمانان نیز، منکر آن نشده. مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی رحمه‌الله در تجریدُالإعتقاد می‌گوید: «از ضراره نقل شده است که او عذاب قبر را انکار کرده؛ در حالی که اجماع علمای اسلام بر خلاف آن است و همگی بر وجود آن اتفاق نظر دارند.» (40) سید مرتضی رحمه‌الله هم در این‌باره می‌گوید: «نظر صحیح آن است که گفته شود عذاب قبر هم ممکن است و محال نیست، و هم وجهی برای قبح و زشت بودن آن وجود ندارد.» (41) احمد بن حنبل هم می‌گوید: «عذاب قبر حق است. از عبد درباره دین و پروردگارش سؤال می‌شود، او جایگاه خود را از آتش و بهشت خواهد دید، (سؤال) منکر و نکیر حق است.» (42)
کلام بزرگان بر امکان و تحقق عذاب برزخی، نشأت گرفته از آیات و روایات اهل بیت علیهم‌السلام است. حال برای اثبات وجود چنین عذابی به آیات و روایات این باب تمسک می‌کنیم. از جمله کسانی که در قرآن سخن از عذاب برزخی آنان به میان آمده، قوم حضرت نوح علیه‌السلام است: «مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ یَجِدُوا لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَنصَارًا؛ (آری، سرانجام) همگی به خاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد گشتند، و جز خدا، یاورانی برای خود نیافتند!» (43)
ظاهر این آیه حکایت می‌کند که مقصود از «نار»، همان آتش و عذاب در برزخ است که گربیان‌گیر قوم نوح شده، و نه عذاب در قیامت؛ زیرا «فاء تفریع» که واژه «ادخلوا» در آمده، دلالت دارد که قوم نوح پس از غرق شدن، بلافاصله داخل آتش شدند و این آتش، غیر از آتش برزخی، چیز دیگری نخواهد بود. البته بعضی مانند مقاتل و کلبی گفته‌اند: مقصود از نار، آتش جهنم در قیامت است؛ یعنی آنان به زودی داخل آتش می‌شوند، و علت اینکه واژه دخول به لفظ ماضی آمده، آن است که بفهماند چنین وعده‌ای صادق است؛ مانند: «وَ نَادَی اَصحابُ النَّار» و باز مثل «وَ نَادَی اَصحابُ الجنَّۀ» (44) و برخی نیز احتمال داده‌اند که هر دو (آتش برزخی و آتش قیامت) مراد باشد. (45)
روشن است که چنین استفاده‌ای (که منظور، آتش قیامت باشد) خلاف ظاهر آیه شریفه است؛ زیرا فاء تفریع به روشنی دلالت می‌کند که چنین امری (دخول در آتش) بلافاصله پس از مرگ (و در برزخ) اتفاق افتاده است. مرحوم علامه طباطبایی رحمه‌الله نیز با اشاره‌ای کوتاه در این زمینه می‌فرماید: «نباید به قول کسانی که می‌گویند ممکن است منظور، آتش اُخروی باشد، اعتنا شود.» (46)
قرآن از عذاب برزخی قوم فرعون نیز سخن گفته است: «...حَاقَ به آلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَ عَشِیًّا وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ؛ خداوند او را از نقشه‌های سوء آنها نگه داشت، و عذاب شدید بر آل فرعون وارد شد! عذاب آنها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند؛ و روزی که قیامت برپا شود (می‌فرماید:) «آل فرعون را در سخت‌ترین عذاب‌ها وارد کنید!».» (47)
با دقت در آیه شریفه پی می‌بریم که مقصود از «سُوءُ الْعَذَابِ» همان عذاب برزخی است؛ زیرا در ذیل آن آمده «یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ» این قسمت از آیه به طور صریح بر عذاب در قیامت دلالت دارد و بدن شک عذابی است که از نوع «سُوءُ الْعَذَابِ» که در قسمت اول آیه آمده نیست؛ زیرا در مقابل آن قرار دارد؛ از این رو منظور از «سُوءُ الْعَذَابِ» و همین طور آن آتشی که در آیه شریفه ذکر شده، همان عذاب برزخی است، نه عذاب در قیامت؛ چرا که فرعونیان در برزخ فقط بر آتش عرضه می‌شوند؛ یعنی کنار آتش برده می‌شوند؛ ولی آنان را به داخل شعله‌های آن نمی‌افکنند؛ به خلاف قیامت که در داخل آن افکنده خواهند شد.
مرحوم علامه طباطبایی رحمه‌الله در این‌باره می‌گوید: اولاً قبل از ورود به آتش، عرضه بر آتش وجود دارد و دخول شدیدتر از عرضه بر آن است؛ ثانیاً عرضه بر آتش قبل از برپایی قیامت است که همان عذاب برزخی می‌باشد؛ عالَمی که بین مرگ و برانگیخته شدن فاصله است؛ اما دخول در آتش، در قیامت تحقق پیدا می‌کند؛ ثانیاً عذاب کردن افراد، هم در برزخ و هم در قیامت به وسیله یک چیز است که همان آتش اُخروی است؛ اما برزخیان از دور و با آن عذاب می‌شوند؛ ولی کسانی که در آخرت استحقاق آن را دارند، با افکندنشان در آن آتش، عذاب خواهند شد. (48)
برخی آیات هم از عذاب برزخی منافقان سخن می‌گویند: «وَ مِمَّنْ حَوْلَکُم مِّنَ الأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُواْ عَلَی النِّفَاقِ لاَ تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُم مَّرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلَی عَذَابٍ عَظِیمٍ؛ و از (میان) اعراب بادیه‌نشین که اطراف شما هستند، جمعی منافقند؛ و از اهل مدینه (نیز)، گروهی سخت به نفاق پای بندند. تو آنها را نمی‌شناسی، ولی ما آنها را می‌شناسیم. بزودی آنها را دو بار مجازات می‌کنیم (:مجازاتی با رسوایی در دنیا، و مجازاتی به هنگام مرگ)؛ سپس به سوی مجازات بزرگی (در قیامت) فرستاده می‌شوند.» (49)
در این آیه بیان شده که منافقان با «دو عذاب» مجازات شوند. درباره اینکه منظور از دو عذاب چیست، می‌توان گفت: عذاب اول آنان در دنیاست که هر نوع گرفتاری، مصیبت، کشته و مجروح شدن، رسوایی و حتی سختی‌های مرگ را هم شامل می‌شود. عذاب دوم، همان عذاب‌های برزخی است. (50) و طبعاً چنین عذاب‌هایی، قبل از عذاب عظیم در قیامت می‌باشد. برخی گفته‌اند: عذاب اول؛ گرفتاری‌ها، برملا شدن نفاق‌ها و کنار رفتن پرده‌ها در دنیاست و عذاب دوم؛ هنگام مرگ است که فرشتگان الهی با زدن بر صورت و پشت‌هایشان از آنان استقبال می‌کنند؛ (51) اما دلیلی بر این تفسیر نداریم و ظاهر آیه با آنچه گفته شد، مناسب‌تر است. بسیاری از مفسران هم اگر چه در نوع و کیفیت عذاب اول اختلاف دارند، عذاب دوم را عذاب قبر می‌دانند. (52)
امکان افزایش نعمت یا عذاب برزخی
پس از منتقل شدن به عالم برزخ، هم رزق و روزی دنیوی آدمی قطع می‌شود و هم امکان بازگشت به دنیا جهت انجام دادن اعمال صالح را ندارد؛ ولی نکته مهم این است که انسان پس از مرگ نیز ممکن است از نتیجه اعمال قبلی خود در دنیا برخوردار شود؛ به این معنا که آثار اعمالی که قبلاً در دنیا انجام داده، هنوز وجود داشته باشد و همین آثار موجب افزایش نعمت‌ها یا عذاب‌های برزخی او شوند. قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی الْمَوْتَی وَ نَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَ آثَارَهُمْ وَ کُلَّ شَیْءٍ أحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ؛ به یقین، ما مردگان را زنده می‌کنیم و آنچه را از پیش فرستاده‌اند و تمام آثار آنها را می‌نویسیم؛ و همه چیز را در کتاب آشکار کننده‌ای برشمرده‌ایم!» (53)
روشن است که منظور از «مَا قَدَّمُوا» اعمال دنیوی انسان است تعبیر «آثَارَهُمْ» نیز، مصادیقی دارد؛ از جمله هدایت شدن افراد، بهره‌های معنوی جستن دیگران از آثار علمی میّت، استفاده از بناهای خیریه‌ای که در دنیا ایجاد کرده. همچنین گمراه شدن افراد به وسیله کتب ضالّه، به فساد و تباهی کشیده شدن ایمان و عقاید افراد در اثر مراکز فسادی که متوفی در دنیا ایجاد کرده و... که طبق آیه شریفه، چنین آثاری نیز در نامه عمل منظور خواهد شد.
بعضی از روایات با ذکر مواردی از بهره‌مند شدن انسان از آثار اعمال خود پس از مرگ، تبیین واضح‌تری دارند؛ مثلاً در روایتی هیثم ابی کهمس از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند: « شش خصلت است که انسان مؤمن، پس از مرگ از آنها بهره‌مند می‌شود: فرزند صالحی که برای او دعا کند؛ قرآنی که (از او به جا مانده و) خوانده شود؛ چاه آبی که (برای استفاده دیگران) حفر کند؛ درختی که بنشاند (و دیگران از سایه یا میوه و... آن استفاده کنند)؛ چشمه آبی که (برای استفاده مردم) جاری نماید و سنت نیکویی که (از خود بر جا گذاشته) پس از او به آن عمل شود.» (54)
در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: «اجر هیچ عملی از انسان، پس از مرگ عایدش نمی‌شود، مگر در سه مورد: صدقه‌ای که در زمان حیاتش جاری کرده که پس از مرگ، جاری خواهد بود؛ سنت نیکویی که ایجاد کرده و پس از مرگش دیگران به آن عمل می‌کنند؛ فرزند صالحی که برای او استغفار نماید.» (55)
روایتی نیز از پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده که می‌فرمایند: «هر کس سنت نیکویی را پایه‌گذای کند، هم پاداش سنت‌گذاری خود، و هم پاداش عمل کنندگان به آن را دارد، بدون اینکه چیزی از پاداششان کم شود.» (56)
امام باقر علیه‌السلام نیز در روایتی دیگر می‌فرمایند: «هر بنده‌ای از بندگان خدا که سنت عدایت را پایه‌گذاری کند، پاداش عمل کنندگان به آن را خواهد داشت، بدون اینکه از پاداش عاملان به آن کم شود. و کسی که سنت گمراهی را بنا نماید، وزر و بدبختی عاملان به آن را خواهد داشت، بودن اینکه از آنان چیزی کم شود.» (57)
امام صادق علیه‌السلام هم در روایتی از حضرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل می‌کند که روزی حضرت عیسی علیه‌السلام از کنار قبری عبور کردند که صاحب آن به عذاب الهی گرفتار بود. آن حضرت سال بعد هم از کنار همین قبر عبور کردند؛ ولی بر خلاف سال گذشته، عذابش مرتفع شده بود. از ساحت الهی علت آن را جویا شد. خدای تعالی هم به او وحی کرد که آن شخص (صاحب قبر) دارای فرزند صالحی است که راهی را اصلاح و یتیمی را پناه داده است؛ از این روی او را مورد مغفرت قرار داده و بخشیدم. (58)
فرزند صالح همانند صدقات جاری، برای والدین در عالم برزخ موجب اجر است. گاهی فرزند صالح برای پدر و مادر خویش استغفار می‌کند و خداوند در برزخ آنان را مشمول عفو و رحمت خود قرار میدهد و گاهی فرزند بدون آنکه یاد پدر و مادر باشد، عمل نیکی انجام میدهد و چون انجام دادن آن کار خوب، محصول تربیت صحیح والدین بوده، خداوند در برزخ آنان را از عمل خیر فرزندشان برخوردار می‌سازد و به عذابشان خاتمه میدهد. (59)
نتیجه گیری
مباحثی که در این مقاله به آنها پرداخته شد و نتایجی که از این مقاله عاید ما می‌گردد به شرح ذیل می‌باشد:
1. قرآن در سوره مؤمنون آیه صد می‌فرماید: «پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند!»
2. همه لغت شناسان واژه «برزخ» را حائل بین دو چیز می‌دانند، پس فاصله زمانی بین مرگ و قیامت «عالم برزخ» نامیده می‌شود.
3. مرگ همان خوابی است که هر شب به سراغ ما می‌آید؛ با این فرق که مرگ، خوابی طولانی است و افراد در روز قیامت از آن بیدار می‌شوند.
4. مسئله معاد جسمانی، به معنای بازگشت روح آدمی به همین بدن است.
5. عالم برزخ عالمی است که نه از سنخ عالم دنیوی است و نه از سنخ قیامت.
6. کافران و ستمگران گمراه، به هنگام مرگ، جهت انجام دادن عمل صالح و جبران گذشته خود، تمنای بازگشت به دنیا را دارند.
7. پس از منتقل شدن به عالم برزخ، هم رزق و روزی دنیوی آدمی قطع می‌شود و هم امکان بازگشت به دنیا جهت انجام اعمال صالح را ندارد.
8. یکی از نعمت‌های الهی، وجود بهشت برزخی برای مؤمنان است و از دیگر ویژگی‌های برزخ، وجود عذاب‌های برزخی است.
9. شش خصلت است که انسان مؤمن، پس از مرگ از آنها بهره‌مند می‌شود: فرزند صالحی که برای او دعا کند؛ قرآنی که (از او به جا مانده و) خوانده شود؛ چاه آبی که (برای استفاده دیگران) حفر کند؛ درختی که بنشاند (و دیگران از سایه یا میوه و... آن استفاده کنند)؛ چشمه آبی که (برای استفاده مردم) جاری نماید و سنت نیکویی که (از خود بر جا گذاشته) پس از او به آن عمل شود.
زین شاخه به آن شاخه پریدن ممنوع!
در ذهن به جز تو آفریدن ممنوع!
غیر از تو ورود دیگران در قلبم:
عمراً ٫ ابداً ٫ هیچ ٫ اکیداً ممنوع!
******************************************************
دختری که برای بدست آوردن دلت.
تنش را به تو هدیه میدهد فاحشه نیست.
و دختری که برای به دنبال کشیدن تو .
تنش را از تو دریغ میکندباکره نیست .
من به باکره بودن ذهن فاحشه ها
وفاحشه بودن ذهن باکره ها ایمان دارم
دکتر شریعتی
***********************************************************
فکر میکردم هم دردی!
اما تو هم،دردی!
*********************************************************
همه چیز را یاد گرفته ام !
یاد گرفته ام که چگونه بی صدا بگریم
یاد گرفته ام که هق هق گریه هایم را با بالشم ..بی صدا کنم
تو نگرانم نشو !!
همه چیز را یاد گرفته ام !
یاد گرفته ام چگونه با تو باشم بی آنکه تو باشی !
یاد گرفته ام ….نفس بکشم بدون تو……و به یاد تو !
یاد گرفته ام که چگونه نبودنت را با رویای با تو بودن…
و جای خالی ات را با خاطرات با تو بودن پر کنم !
تو نگرانم نشو !!
همه چیز را یاد گرفته ام !
یاد گرفته ام که بی تو بخندم…..
یاد گرفته ام بی تو گریه کنم…و بدون شانه هایت….!
یاد گرفته ام …که دیگر عاشق نشوم به غیر تو !
یاد گرفته ام که دیگر دل به کسی نبندم ….
و مهمتر از همه یاد گرفتم که با یادت زنده باشم و زندگی کنم !
اما هنوز یک چیز هست …که یاد نگر فته ام …
که چگونه…..!
برای همیشه خاطراتت را از صفحه دلم پاک کنم …
و نمی خواهم که هیچ وقت یاد بگیرم ….
تو نگرانم نشو !!
فراموش کردنت” را هیچ وقت یاد نخواهم گرفت
تعداد صفحات : 4
درباره ما
محبتـــ رو وقتـــی یاد گرفتـــم کــه قصــه ی پســر کوچولویـــی رو شنیــدم که وقتـــی داشتــــ بـــارون میومــد سرشـو رو به آســمون بلند کرد و گفتــــ:خدایــا گریــه نکن درستـــ میشــه...... ملـکــــــــــــه احســـــــــــاس
اطلاعات کاربری
ب سلامتی ......لینک دوستان
آمار سایت